Historia
Pierwszy kościół w Lubsku (niem. Sommerfeld) prawdopodobnie powstał około połowy XIII wieku, choć najwcześniejsza wzmianka o nim odnotowana została w przekazach pisanych dopiero w 1315 roku. Dokument ten wspomniał ufundowanie kościoła w 1289 roku, lecz najpewniej chodziło o jego pierwszą poważną rozbudowę, w trakcie której wzniesiono czworoboczne prezbiterium, a mury korpusu nawowego podwyższono tworząc układ halowy. Kolejna rozbudowa miała miejsce na początku XIV wieku, kiedy to poszerzono nawę północną.
W 1496 roku, w wyniku wielkiego pożaru miasta, kościół uległ znacznemu uszkodzeniu. Spłonął dach i wnętrze, ocalały jedynie wypalone mury. W celu zebrania funduszy na remont, biskup lubuski Teodoryk ogłosił odpust dla wszystkich pomagających w pracach renowacyjnych. Dokument ten był zarazem pierwszym w którym użyto pełnego, pierwotnego wezwania budowli („ecclesia parochialis Matris Gloriossime Virginis Mariae”). Odbudowa kościoła trwała dwadzieścia lat, a w jej wyniku świątynię znacznie powiększono oraz ozdobiono nowymi sklepieniami.
W 1526 roku kościół przejęty został przez gminę luterańską. Po pożarze w 1597 roku wieżę podwyższono i zwieńczono renesansową attyką, a po pożarze z 1615 roku dostawiono zakrystię do prezbiterium. Nieco wcześniej, w 1583 roku, rozebrano jedną z kaplic, a jakiś czas później zlikwidowano przykościelny cmentarz. W trakcie wojny trzydziestoletniej budowla była okradana, ale najpewniej nie odniosła większych zniszczeń. W ciągu XVIII i XIX wieku kościół poddawano licznym remontom. Ostatnie większe remonty prowadzono w latach 60-tych i 90-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowano ze starannie ułożonej kostki granitowej, na rynku Lubska, w jego wschodniej części, pierwotnie położonej około 1,5 metra niżej. W drugiej połowie XIII wieku była to trójnawowa budowla bazylikowa na planie prostokąta, lecz pod koniec tamtego stulecia korpus nawowy podwyższono, ustawiając na pierwotnych kamiennych murach ceglane ściany i przekształcając formę budowli w halową. Po stronie wschodniej usytuowane zostało węższe, także prostokątne prezbiterium, a czworoboczna wieża z portalem w przyziemiu była wbudowana do wnętrza, od strony zachodniej. Ściany zewnętrzne kościoła otrzymały wysokie, ostrołukowe, dwudzielne okna, zaś prezbiterium dodatkowo wzmocniono przyporami. Ściana wschodnia ozdobiona była podłużną, poziomą płyciną, szczyt natomiast ozdobiony był pionowymi blendami. Prawdopodobnie prezbiterium posiadało trzy prostokątne przęsła i było sklepione. W kolejnym etapie rozbudowy na początku XIV wieku poszerzono nawę północną.
W trakcie przebudowy z XV/XVI wieku pozostawiono wieżę i część zachodnią kościoła, powiększono natomiast całą część wschodnią, dobudowując nawę południową do chóru i uzyskując budowlę halową bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Nawa główna otrzymała szerokość 10,7 metra, podczas gdy nawy boczne jedynie 1,9 i 2 metry, co było znaczącą różnicą szerokości. Kościół po podwyższeniu otrzymał 13,2 metra wysokości, przy czym do budowy murów użyto kostki granitowej z rozbiórki starszych części kościoła, a filary i sklepienia wzniesiono z cegieł.
Z późnogotyckiej przebudowy pochodziły również główne elementy zewnętrznej architektury kościoła, między innymi bogaty szczyt wschodniej elewacji, schodkowy, dekorowany prostokątnymi, dzielonymi krzyżowo blendami oraz zwieńczony sterczynami. Wewnątrz kościół otrzymał piękne sklepienia sieciowe w nawie głównej oraz nietypowe sieciowe i gwiaździste ośmiodzielne w nawach bocznych, osadzone na nowych ośmiobocznych filarach z półfilarem po stronie naw bocznych. Nawy boczne podzielone zostały wąskimi arkadami na przęsła, z których w każdym umieszczono bardzo duże okno z maswerkami. Z powodu długich i wąskich przęseł klucz sklepienia w przekroju podłużnym został podniesiony, a w przekroju poprzecznym obniżony.
Ostatni etap późnośredniowiecznej przebudowy wiązał się z umieszczeniem empor nad nawami bocznymi oraz po stronie zachodniej. W celu podparcia empor zwiększono filary w dolnej części, pozostawiając wąskie przejście wzdłuż naw. Przęsła przykryto poprzecznymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami, jedynie w dwóch przęsłach wschodnich po stronie południowej założono sklepienia żebrowe, regularne sieciowe i gwiaździste bez żeber diagonalnych.
Stan obecny
Kościół zachował się do dnia dzisiejszego w formie późnogotyckiej z wyróżniającą się wczesnogotycką wieżą (nieco nadbudowaną w XV wieku) i wspaniałym późnośredniowiecznym szczytem wschodnim. Jego charakterystycznym elementem są obecnie bardzo duże okna, wyjątkowo nisko osadzone w ścianach podłużnych, co jest jednak wynikiem podniesienia poziomu terenu aż o 1,5 metra. Trudno stwierdzić czy ich maswerki są oryginalne, natomiast we wnętrzu kościoła przetrwały późnośredniowieczne figuralne polichromie. Warte uwagi jest także szeroko rozpostarte sklepienie nawy głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP, W.Janowska, nr 2687, Lubsko 1999.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.