Lubiń – opactwo benedyktyńskie

Historia

   Opactwo w Lubiniu ufundowane zostało w latach 70-tych XI wieku przez Bolesława Szczodrego, być może w związku z uświetnieniem koronacji z 1076 roku. Przybyli do niego zakonnicy benedyktyńscy z klasztoru św. Jakuba w Leodium, ale wygnanie Bolesława z Polski w niedługim okresie po fundacji sprawiło, iż nieokrzepły konwent wraz z nieukończonym trójnawowym kościołem został poniechany. Ponowna fundacja miała miejsce prawdopodobnie z inicjatywy Bolesława Krzywoustego i przy udziale możnego rodu Awdańców, przypuszczalnie w późnym okresie rządów tegoż władcy, około 1137 – 1138 roku.
   Prace budowlane nad kościołem klasztornym podjęto jeszcze za życia Bolesława Krzywoustego. Co najmniej wschodnią część świątyni ukończono do roku 1145, gdy poświęcono ołtarz Najświętszej Marii Panny, a dalsze prace budowlane nad nawą prowadzono w drugiej połowie XII wieku, za rządów księcia Mieszka Starego. W drugiej połowie XIII wieku zdecydowano się na pierwszą większą przebudowę, gdy wzniesiono nowe, prostokątne prezbiterium na miejscu starszej apsydy oraz skrzydło klauzury z refektarzem.
   W ostatniej ćwierci XIV wieku opactwo znacznie ucierpiało w czasie wojny domowej toczonej po śmierci króla Ludwika I Węgierskiego pomiędzy dwoma wielkopolskimi rodami: Grzymalitami i Nałęczami. Odzyskało znaczenie w czasach króla Władysława Jagiełły, dzięki czemu w okresie rządów opata Stefana, który pełnił urząd w latach 1444 – 1460, w Lubiniu przeprowadzono gotycką przebudowę kościoła klasztornego. Zakończono ją w 1462 roku, gdy opat Albert, sufragan poznański i biskup serecki Mikołaj poświęcili nowy chór i prezbiterium, nazwane wezwaniem Świętej Trójcy, NMP i św. Benedykta. Następnie w drugiej ćwierci XVI wieku opat Mikołaj Wyleżyński nadbudował i podsklepił romańską nawę i wieżę kościoła. Z okresu późnego gotyku pozostawiono liczne informacje o zabudowaniach klasztornych. W 1443 roku wzmiankowano izbę konwentu i izbę opata, w 1450 roku wielką drewnianą izbę obok bramy, w 1468 roku dom mieszkalny w którym urzędował sąd ziemski, w 1453 roku jadalnię letnią opata nad bramą, w 1467 roku dom mieszkalny opata, w 1478 – 1480 izbę i dom klucznika, a w 1482 roku wspólną wielką salę na lewo od wejścia, na drodze do kuchni i piekarni.
   Na przełomie 1473 i 1474 książę głogowsko – żagański Jan II Szalony spustoszył Wielkopolskę wraz z dobrami klasztoru lubińskiego. Zostały one wypalone i wyludnione w tak dużym stopniu, że głodujący zakonnicy musieli prosić o wsparcie z zewnątrz. Ustabilizowanie sytuacji ekonomicznej konwentu nastąpiło do początku XVI wieku, a już w drugiej ćwierci tegoż stulecia na terenie klasztoru prowadzono późnogotyckie prace budowlane. Wkrótce potem jednak z powodu szerzących się idei reformacji, życie duchowe w klasztorze zaczęło podupadać, postępowało zeświecczenie, a ilość nowicjuszy ciągle się zmniejszała tak, że w połowie XVI wieku w opactwie było tylko siedmiu zakonników.
   W XVII wieku ciężką sytuację klasztoru i jego zniszczenia przyniosły wojny polsko – szwedzkie. W 1657 roku zabudowania opactwa zostały ograbione, zaś mnisi zbiegli i powrócili dopiero po pięciu latach. Kolejnych grabieży Lubiń doświadczył z rąk szwedzkich w 1707 roku. Po każdych zniszczeniach kościół i zabudowania klauzury odbudowywano, ale coraz to bardziej traciły one pierwotny charakter kosztem nowożytnego wystroju. Ostatecznie w końcu XVIII stulecia władze pruskie zagarnęły majątek opactwa, a w roku 1836 skasowały klasztor i przejęły jego zabudowania. Benedyktyni powrócili do Lubinia dopiero w 1924 roku, z przerwą na okres okupacji  hitlerowskiej, kiedy to na terenie klasztoru utworzono obóz internowania dla księży.

Architektura

   Opactwo w Lubiniu usytuowane zostało na jednym z pagórków morenowych, poprzedzielanych licznymi rynnami jeziornymi i dolinami potoków. Pagórek ten miał kształt wydłużonego garbu, rozciągniętego z południowego – zachodu na północny – wschód. Od południa przylegało doń jezioro zwane pod koniec średniowiecza Wielkim, a od północy obniżenie terenowe, dawniej podmokłe i zabagnione. Za murem opactwa i fosą po stronie zachodniej i północno – zachodniej rozciągała się osada przyklasztorna.
   Romański kościół klasztorny wymurowany został z ciosów gnejsu, granitu i kwarcytu w technice opus emplectum, natomiast jego detale architektoniczne wykonano z łatwiejszego do obróbki wapienia i piaskowca. Zewnętrzne lico ścian układano z kostki w regularne warstwy, wnętrze zaś wypełniano kamieniem łamanym. Pierwotnie była to budowla jednonawowa wielkości 6,5 x 13 metrów, z transeptem o wymiarach 6 x 14,2 metra, ale bez wydzielonego prezbiterium, zakończona na wschodzie dużą, półkolistą apsydą na wysokości nawy głównej i dwoma mniejszymi apsydami przy wschodnich ścianach transeptu, po jednej przy każdym ramieniu. Po stronie zachodniej znajdowała się trój lub czwórkondygnacyjna wieża o wymiarach zewnętrznych 10 x 10 metrów, prawdopodobnie wzniesiona w drugim etapie budowy, w drugiej połowie XII wieku. Po jej wybudowaniu całkowita długość kościoła osiągnęła 38 metrów.
   Wejście do kościoła wiodło od południa poprzez półkoliście zamknięty, uskokowy portal w nawie. Najpewniej kolejny portal znajdował się w ścianie północnej nawy, gdzie łączył kościół z zabudowaniami klauzury, a kolejny mógł się znajdować w północnym ramieniu transeptu. Możliwe, iż ściany nawy, transeptu i apsydy obiegał fryz arkadowy. Nawę oświetlały dwie pary półkoliście zamkniętych okien, a przykrywało ją dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe, prawdopodobnie utworzone tuż po wzniesieniu murów. Ponadto w ścianach nawy mieściły się sedilia, w postaci zagłębień w murze, może dodatkowo obudowanych, zwieńczonych łukowato, zapewne rozmieszczonych po dwa w każdym przęśle, z wyjątkiem odcinka z portalem gdzie znajdowało się tylko jedno siedzisko. Unikalne umieszczenie siedzisk mnichów w nawie zapewne związane było z brakiem w kościele typowej części chórowo – prezbiterialnej. Pod wieżą utworzona została krypta o wymiarach 6,5 x 6,5 metra, osadzona płytko (zaledwie 0,5 metra) pod posadzką, przykryta sklepieniem krzyżowym na gurtach, opartym na centralnym filarze i przyściennych pilastrach. Do nawy krypta otwierała się podwójną arkadą wspartą na masywnym, środkowym filarze, powyżej którego na wysokości 5 metrów znajdowała się empora. Komunikację z nią zapewniała spiralna klatka schodowa umieszczona w obłym ryzalicie wysuniętym z narożnika północno – zachodniego wieży (ryzalit ten początkowo służył jako baszta wykuszowa w długości muru obronnego klasztoru). Emporę oświetlała para okien, nieco mniejszych niż te w nawie. Wystrój krypty i znajdującej się nad nią empory, był bogatszy niż w pozostałych partiach kościoła, między innymi posadzkę krypty stanowiły ceramiczne, szkliwione płytki.
   W pierwszym trzydziestoleciu XIII wieku na miejscu rozebranej środkowej apsydy kościoła i jego północnego ramienia transeptu, wzniesione zostało prosto zamknięte prezbiterium o wymiarach wnętrza około 8,5 x 13,5 metra. Nieco wcześniej od niego zbudowana została przylegająca od północy kaplica wielkości 8,5 x 13,5 metra, zakończona na wschodzie półkolistą apsydą mieszczącą kryptę grobową. W drugiej połowie XIII wieku kaplicę nadbudowano i zamknięto na wschodzie prostą ścianą, wzmocnioną potężną narożną przyporą. Wiadomo, że w górnej kondygnacji mieściła się przez pewien czas kaplica św. Stanisława, a później biblioteka. Dolną kondygnację podzielono w XV wieku murem na część wschodnią (zakrystię) i zachodnią. Kaplica była dostępna od zachodu, z ramienia krużganka, a także od południa z cmentarza, a po powiększeniu kościoła z prezbiterium. Oprócz przebudowy kaplicy, w drugiej połowie XIII wieku półkolistą wieżyczkę schodową kościoła zastąpiono smukłą wieżą o bokach długości 6,5 metra. W nawie natomiast z powodu wzniesienia prezbiterium wypełniono wnęki na sedilia ciosami kamiennymi, wyrównując zagłębienia z licem ściany.
   W drugiej połowie XV wieku wyburzono całą wschodnią część kościoła, by wybudować z cegły gotyckie, dwuprzęsłowe prezbiterium oraz zakrystię i skarbczyk zamiast kaplicy północnej. Prezbiterium przykryto sklepieniem żebrowym, a ściany pokryto dekoracją malarską. Do jego wnętrza otwierała się od północy kaplica św. Stanisława, umieszczona ponad zakrystią. Od wschodu światło padało dużym, wysokim oknem, ujętym od zewnątrz parą równie wysokich, wąskich, ostrołukowych blend. Nad nimi prezbiterium ozdobiono gotyckim szczytem, skonstruowanym podobnie do zachodniego szczytu kolegiaty na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Do drugiej ćwierci XVI wieku gotyckiemu, wysokiemu prezbiterium towarzyszyła stara, romańska, niska nawa, którą wówczas nadbudowano cegłą i nakryto sklepieniem gwiaździstym. Wraz z nią podwyższono także XIII-wieczną wieżę zachodnią.

   Zabudowania klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, gdzie co najmniej od północy i zachodu zabezpieczała je głęboka na 2-3 metry fosa, zasypana w XIII wieku na odcinku zachodnim, kiedy to teren przed kościołem wybrukowano. Już w XII wieku kościół i najstarsze, zapewne drewniane budynki konwentualne, zostały otoczone czworobocznym, lekko trapezowatym w planie, kamiennym murem o grubości 1,4 – 1,5 metra (odcinek południowy muru, do wzniesienia którego wykorzystano fundament nieukończonego kościoła z XI wieku, był szerszy, osiągając w partii naziemnej około 1,7 metra). Obejmował on obszar o wymiarach około 38 x 35–41 metrów, poprowadzony był w odległości około 9 metrów od fosy i wzmocniony wieżami, czy też basztami. Jedna z nich, kolista, o średnicy 4 metrów, znajdowała się w narożniku południowo – zachodnim. Kolejna, półkolista baszta, a może raczej wnęka w murze o średnicy 3,7 metra, znajdowała się w połowie długości muru zachodniego. W narożniku północno – wschodnim mieściło się pomieszczenie, najprawdopodobniej wieżowego charakteru (posiadało grube aż na 2 metry fundamenty), wzniesione na planie kwadratu o bokach długości 7-8 metrów. Wejście do klasztoru w miejscu, gdzie kończyła się fosa po zachodniej stronie kościoła, było zapewne zabezpieczone bliżej nieznaną drewnianą konstrukcją bramną. Na południowy – zachód od murów klasztornych znajdował się kompleks budynków na planie litery L, przypuszczalnie przeznaczonych dla gości opactwa, sąsiadujących z klasztornym cmentarzem.
   Najstarszym murowanym elementem klauzury było skrzydło wschodnie, zbudowane z narzutowego kamienia łączonego gliną, początkowo nie powiązane z murami kościoła. Jego połączenie ze świątynią nastąpiło po wybudowaniu kaplicy przy prezbiterium kościoła. Skrzydło wschodnie początkowo złożone było z trzech pomieszczeń w przyziemiu, prawdopodobnie miało ono także piętro. Sąsiadujące z kaplicą pomieszczenie o wymiarach 6,5 x 7 metrów mieściło kapitularz, przykryty sklepieniem krzyżowym wspartym na narożnych filarach oraz wyposażony w ceglaną posadzkę. W sali tej, zapewne na siedziskach umieszczonych przy ścianach, codziennie gromadzili się zakonnicy pod przewodnictwem opata, by omawiać najważniejsze dla konwentu zagadnienia, przeprowadzać sądy, czy obradować nad codziennymi problemami.
   W drugiej połowie XIII wieku lub na początku XIV wieku powstał krużganek wokół wirydarza o trapezoidalnym kształcie wielkości 13 x 15,5 metra, przy czym południowo – wschodnia część krużganków zajęła miejsce zburzonego uprzednio północnego ramienia transeptu kościoła. Szerokość poszczególnych ramion krużganka była nierówna. Najszersze było ramię południowe (3,5 metra) i zapewne północne, podczas gdy wschodnie było najwęższe, o szerokości zaledwie 2,5 metra, a ramię zachodnie osiągało szerokość 3 metrów. Krużganek łączył wszystkie najważniejsze pomieszczenia klauzury z kościołem, był też miejscem nauki i kontemplacji oraz odpoczynku.
   W drugiej połowie XIII wieku zbudowane zostało także skrzydło zachodnie, złożone z dwóch pomieszczeń i okazałej wieży o wymiarach wnętrza 5,5 x 6 metrów, przypuszczalnie mieszczącej pomieszczenia mieszkalne opata. Była ona usytuowana przy północnym narożniku, który wzmocniono dwoma przyporami. Jej masywne mury wystawały nieco od zachodu i wschodu poza obrys ścian skrzydła. Obok wieży znajdowało się wejście do opactwa.
   W drugiej połowie XII wieku na odcinku północnym zniwelowana została wczesnośredniowieczna fosa, na miejscu której zbudowano początkowo drewniany budynek o wymiarach 5,5 x 3,5 metra, z powodu pozostałości pieca identyfikowany z łaźnią. Następnie, jeszcze w okresie późnoromańskim, zbudowano tam budynek o wymiarach około 8 x 9 metrów. Został on podzielony w przyziemiu na trzy pomieszczenia, z których środkowe miało w świetle szerokość około 2,5 metra, a zewnętrzne po 2 metry. Był on oddalony od linii wewnętrznego muru północnego ramienia krużganka o około 2,5 metra. Przypuszczalnie pełnił funkcje refektarza, z którym sąsiadować musiały pomieszczenia kuchenne.

Stan obecny

   Obecny klasztor w Lubiniu jest budowlą średniowieczną, jednak poważnie przebudowaną w XVII wieku. Najstarsze zachowane mury kościoła klasztornego pochodzą z około drugiej połowy XII wieku. Przetrwały one w obecnej południowej ścianie nawy, prawie do pełnej wysokości, widoczne są także dolne partie wieży zachodniej. Ponadto prace archeologiczne odsłoniły relikty apsydy południowej, zachowanej na zewnątrz obecnego prezbiterium oraz dolne partie apsydy środkowej. W ścianie południowej zachowały się pozostałości ościeży trzech romańskich okien oraz portal, a w ścianie północnej dwóch kolejnych okien. Z budowli XIII wiecznych przetrwała wieża zachodnia, ukryta do wysokości trzeciej kondygnacji pod tynkami barokowymi, natomiast z okresu gotyku częściowo przekształcone prezbiterium, górne kondygnacje wieży i zakrystia. Zabudowania klasztorne od strony zewnętrznej całkowicie utraciły średniowieczne cechy stylistyczne.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Kornacki R., Lubiń. Opactwo benedyktynów, Wrocław 2012.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Kurnatowska Z., Opactwo romańskie w Lubiniu. Wyniki szczegółowej analizy informacji z badań wykopaliskowych i odkrywek architektonicznych [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Szyma M., Trzynastowieczna kaplica grobowa w opactwie benedyktynów w Lubiniu [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek), red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2016.

Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.