Historia
Budowę kościoła rozpoczęto przypuszczalnie przed 1349 rokiem, niedługo po lokacji miasta. Najstarsze zachowane dokumenty biskupa wrocławskiego Henryka odnotowały w latach 1302-1319 proboszcza Gisilhera z Lubina. Wzmianki w dokumentach z 1349 i 1369 roku odnosiły się już do przebudowy, bądź rozbudowy kościoła. Zapewne odbudowy, a może i przebudowy wymagała świątynia po zniszczeniach w wyniku najazdów husyckich w latach 1428 i 1431, gdyż położona była w bezpośrednim sąsiedztwie miejskich murów obronnych. Prace te rozpoczęto około 1440 roku, obejmując nimi wpierw wschodnią stronę kościoła. Świadczyły o tym rachunki z 1446 roku wspominające zakrystię i pokrycie dachówką prezbiterium. W okresie tym nadbudowano również pobliską basztę murów miejskich do formy smukłej i wysokiej dzwonnicy.
Przebudowę kontynuowano w latach 1460-1465 pod nadzorem architekta wrocławskiego Mikołaja Hoferichtera, który przekształcił zwłaszcza zachodnią część kościoła, czyli korpus nawowy. Pozostawiając jego długość Hoferichter znacznie go poszerzył, zachowując jednak tą samą ilość naw. Następnie, być może z chęci powiększenia przestrzeni świątyni, powstał pomysł przedłużenia ku wschodowi nawy północnej. Przedłużenie to spowodowało natomiast konieczność przebudowy zamknięcia prezbiterium. Aby ograniczyć powstałe w ten sposób zakłócenie jednolitości wnętrza i asymetrię, zwężono nieco całą nawę północną w stosunku do szerokości nawy południowej. Około 1500 roku wybudowano późnogotycki składzik północny, kruchtę i kaplicę, a całość prac budowlanych zakończono w 1511 roku.
W okresie nowożytnym kościół nie przechodził znaczniejszych zmian architektonicznych. Jedynie w XVIII wieku, prawdopodobnie z powodu problemów statycznych częściowo rozebrano szczyt zachodni, a w XIX wieku do kościoła dostawiono drugą kruchtę północną oraz wstawiono nowe klatki schodowe. Uszkodzoną w trakcie działań wojennych w 1945 roku świątynię zabezpieczono i poddano pracom remontowym dopiero w latach 1959 – 1961. Po ponownej konsekracji zmieniono jej wezwanie na Matki Boskiej Częstochowskiej.
Architektura
Pierwotny kościół z początku XIV wieku prawdopodobnie był budowlą halową, trójnawową, ze szczytem zachodnim sięgającym krawędziami do ukośnych przypór narożnych, później wtopionych w dobudowane nowe nawy boczne (wszystkie nawy musiały być przykryte jednym dachem). Fasada miała około 14 metrów szerokości, a korpus nawowy około 19 metrów długości. Gdy w drugiej połowie XV wieku wzniesiono nawę północną, z muru pierwotnej ściany północnej utworzono filary międzynawowe, pokrywające się z linią zewnętrznego obrysu kościoła. Prawdopodobnie zostały one wykrojone z grubej ściany, przez co otrzymały masywną i różnorodną formę. Nie wiadomo jaki był kształt najstarszego prezbiterium.
Pod koniec średniowiecza kościół posiadał formę budowli orientowanej względem stron świata, trójnawowej, o podwyższonej o około 4-5 metrów nawie głównej ponad nawami bocznymi. Nawa główna nie otrzymała własnych okien, kościół został więc pseudobazyliką. Zarówno nawa główna jak i nawy boczne otrzymały podział na trzy przęsła, lecz nawę północną przedłużono w stronę prezbiterium o kolejne trzy przęsła. Trójprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone zostało od wschodu wraz z nawą północną nieregularnym wielobokiem. Od strony południowej przystawiono do niego dwukondygnacyjną przybudówkę na rzucie prostokąta. Jej dolną część zajęła zakrystia, piętro kaplica. Do północnej nawy bocznej przylgnęły kaplice i piętrowa kruchta.
Otwory okienne kościoła otrzymały wykroje ostrołukowe, obustronne rozglifienia, maswerkowe wypełnienia. Ostrołuczne i profilowane utworzono kamienne portale wejściowe. Dwa od zachodu, jeden od południa z laskowaniem krzyżującym się w kluczu, jeden po stronie północnej. Kolejny portal połączył kruchtę i nawę. Z zewnętrznego wystroju wybijał się zachodni szczyt nawy głównej, bogato artykułowany pionowymi i poziomymi podziałami. Pierwotnie w XV wieku miał on formę schodkową, po trzy schodki na każdą krawędź. Bryłę budowli przykrył jeden dach dwuspadowy, nie obejmujący nawy południowej, przykrytej oddzielnie czterema daszkami poprzecznymi. Wzmocniło to dodatkowo wrażenie nieregularności całego kościoła.
Wewnątrz świątyni w drugiej połowie XV wieku zastosowano niemal wszystkie rodzaje gotyckich sklepień: żebrowo-krzyżowe w prezbiterium i nawach bocznych, gwiaździste w nawie głównej, sieciowe w jednej z kaplic północnych, przeskokowe w zakrystii i trójpodporowe w piątym od zachodu przęśle północnym. Wielobok prezbiterium przykryto sklepieniem nieregularnym, złożonym ze sferycznych trójkątnych elementów. Boczne kaplice otwarto do wnętrza arkadami, natomiast prezbiterium połączono z nawą główną ostrołuczną, profilowaną wklęską arkadą tęczy. Profilowano też arkady międzynawowe, a filary w prezbiterium ujęto lizenami.
Stojąca obok kościoła po stronie południowej dzwonnica, umieszczona w odległości 6 metrów, została nadbudowana w końcu XV wieku na jednej z baszt miejskich murów obronnych. Nie wystawała ona poza obwód murów miejskich. Otrzymała pięć kondygnacji na rzucie kwadratu o boku długości 9 metrów, przy czym przedostatnią ozdobiono dekoracją tynkowanych wnęk. Wszystkie kondygnacje zaznaczono odsadzkami w grubości muru lub poziomymi gzymsami. Otwory okienne przepruto w wykroju ostrołukowym, a górę wieży przykryto wysokim, ceramicznym dachem z kalenicą. Przejście z dzwonnicy do kościoła umożliwiał nadwieszany murowany ganek.
Stan obecny
Długi okres budowy, a zwłaszcza rozbudowy świątyni miały niewątpliwie wpływ na wyjątkowo nietypowy i ciekawy układ przestrzenno – architektoniczny obiektu. W efekcie licznych nawarstwień i etapów prac budowlanych oraz przeróbek powstała bardzo interesująca budowla z licznymi nieregularnościami kompozycji, zachowująca przy tym gotyckie cechy stylowe.
Najstarszym zachowanym elementem średniowiecznego wyposażenia kościoła z końca XV wieku jest kamienne, wysokie prawie na 10 metrów sakramentarium z rzadkimi na Śląsku schodkami i balustradą zdobioną maswerkami. Dwa z kilkunastu pierwotnych ołtarzy gotyckich po II wojnie światowej znalazły się we Wrocławiu, natomiast pozostałe zabytkowe elementy wyposażenia kościoła są już renesansowe i barokowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Steinborn B., Lubin, Warszawa 1969.