Historia
Kościół powstał na początku XIII wieku z fundacji miejscowego klasztoru benedyktynów. W 1358 roku po raz pierwszy odnotowano go w liście świadków, gdzie wzmiankowano Piotra, plebana kościoła. W 1397 roku wspomniany został jedynie kościół „prope et ante monastererium”, a w 1510 roku kościół określono jako lubińską kaplicę, w której „prawo kolacyji” miał opat lubiński.
Niedługo po wzniesieniu kościoła nastąpiła bliżej nieznana katastrofa, mianowicie pożar, który objął przynajmniej wnętrze romańskiego kościoła. O ile nie był to jakiś pożar lokalny, można przypuszczać, że wiązał się z wypadkami z 1383 roku, kiedy to według informacji źródeł pisanych w trakcie walk pomiędzy możnymi rodami wielkopolskich Nałęczów i Grzymalitów ucierpiały dobra lubińskiego klasztoru.
W latach 1549-1556 romański kościół przebudowano w stylu gotyckim z inicjatywy opata Pawła Chojnackiego. Podwyższono wówczas dotychczasową budowlę oraz dobudowano od strony zachodniej nową nawę. Już jednak w 1575 roku na skutek pożaru runęły sklepienia budowli, których nigdy nie odbudowano. W XVII wieku przebudowano zachodni szczyt na manierystyczny, a w XVIII stuleciu wzniesiono zakrystię.
Kościół od początku swego istnienia do 1836 roku był kościołem parafialnym dla Lubinia. Następnie po kasacie klasztoru w 1834 roku parafia została przeniesiona do kościoła klasztornego NMP, a zagrożony rozbiórką kościół św. Leonarda, który miał posłużyć pozyskaniu materiału budowlanego, ostatecznie w 1853 roku przekazano ewangelikom. Po II wojnie światowej kościół zwrócono benedyktynom.
Architektura
Kościół wzniesiono na cyplu garbu wysoczyzny wydłużonego na linii wschód – zachód, z lekkim odchyleniem ku północy. Na jednej z kulminacji tegoż garbu posadowiono klasztor benedyktyński. Jego najbliższe otoczenie stanowiły od południa jezioro, a od północy mokradła, przy czym drogi o kierunku północny – zachód, południowy – wschód przebiegały w znacznym oddaleniu od kościoła, omijając naturalne przeszkody.
Pierwotny romański kościół był jednonawowy (5,2 x 6 metrów) z wyodrębnionym, węższym od nawy, prawie kwadratowym prezbiterium (3,8 x 3,3 metra), zamkniętym od wschodu apsydą. Jego grube na 1,3-1,5 metra mury wzniesiono z granitowych kwadr w technice opus emplectum, natomiast detale takie jak fryz apsydy, obramienia okien, portal, łuk tęczowy i apsydialny oraz obramienia sediliów wykonano z elementów ceramicznych, co było cechą charakterystyczną lubińskiej budowli. Czerwień cegły, podkreślona dodatkowo farbą, kontrastowała zarówno z tynkowanym na biało wnętrzem, jak i z kamiennym murem. Na osi apsydy, pod fryzem, przepruto obustronnie rozglifione, półkoliście sklepione okno. Element ten otrzymał bogato profilowane ościeża wykonane z elementów ceglanych oraz płyt piaskowca. Dodatkowe romańskie okna (później znacznie poszerzone) znajdowały się w południowej ścianie prezbiterium i nawy oraz w północnej elewacji nawy, gdzie umieszczony był także zwieńczony półkoliście, dwuuskokowy portal z prostą płytą tympanonu obłożoną cegłami.
Wewnątrz kościoła mury były tynkowane, a niektóre partie pokryte boniowaniem. Pierwotne prezbiterium nakryto sklepieniem krzyżowym, apsydę półkopułą, a nawę stropem drewnianym. Jako zwornika w sklepieniu prezbiterium użyto wtórnie wmurowanej późnoromańskiej głowicy z motywami roślinnymi i głowami ludzkimi. W ścianach bocznych chóru zlokalizowane zostały bliźniacze wnęki ceglanych sediliów.
W XVI wieku rozebrano ścianę zachodnią by uzyskać połączenie z nowo wymurowaną, obszerną nawą o wymiarach 8,5 x 13,9 metra. Wówczas też nadbudowano mury nad częścią romańską, tworząc dzwonnicę, od północy dostawiono gotycką zakrystię, a do północno – zachodniego naroża kościoła dobudowana została ośmioboczna wieżyczka o wysokości równej murom. Fragmenty późnogotyckie nadbudowano w cegle, przy czym nawę wzniesiono w układzie gotyckim, z dekoracją rombową z zendrówek, obejmującą także boczne mury przypór. Pozostałości żeber w południowo – zachodnim i północno-zachodnim narożniku gotyckiej nawy oraz jej wzmocnienie od zewnątrz przyporami świadczy, iż do momentu pożaru zwieńczona była sklepieniem gwiaździstym. W nawie gotyckiej znajdowała się też murowana krypta grobowa oraz pośrodku rodzaj piwniczki, związanej zapewne z obrzędami pogrzebowymi.
Stan obecny
Romański kościół Św. Leonarda, wraz z gotycką nawą, jest jednym z najcenniejszych elementów zespołu architektonicznego klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu. Prawie bez zniekształceń zachowała się jego cała wzniesiona z ciosów kamiennych bryła, od północy częściowo przysłonięta nowożytnymi dobudówkami, zniekształceniom uległo natomiast wnętrze świątyni. Partia gotycka utraciła niestety swój pierwotny szczyt, zastąpiony manierystycznym, gruntownie też przebudowana została gotycka zakrystia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kurnatowska Z., Kościół św. Leonarda w Lubiniu, „Archeologia Polski”, t. XXXVII, z. 1-2, 1992.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Różański A., Jednoprzestrzenne kościoły romańskie z terenu Wielkopolski, Poznań 2010.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.