Historia
Pierwsza jeszcze drewniana warownia powstała w drugiej połowie XIII wieku, być może krótko po 1257 roku, kiedy to Lubawa (Lubavia, Löbau) stała się własnością biskupów diecezji chełmińskiej, choć po raz pierwszy wzmianka w źródłach pisanych o ziemi lubawskiej odnotowana została już w 1216 roku, musiała więc już wcześniej funkcjonować tam ważna osada. Niewielki gródek lubawski został zniszczona dość szybko przez Prusów, prawdopodobnie w trakcie powstania z lat 1260-1274.
Wznoszenie murowanego zamku zaczął biskup Herman z Pryzny w latach 1303-1311, a prace kontynuował po dziewięcioletnim wakacie na stolcu biskupim, jego następca Mikołaj Afri. W 1326 roku kolejny biskup o imieniu Otton, wydał „in castro nostro Lubow” nowy przywilej dla sąsiedniego miasta. Po zniszczeniu przez wojska litewskie w 1330 prace były kontynuowane i pierwszy ich etap zakończył się w latach 1363-1385 pod rządami Wikbolda Dobilsteina. Ostateczną gotycką formę zamek uzyskał na początku XV wieku, w czasach Arnolda Stapila, który jak odnotowano zmarł zmarł „in castro novo Lubaviae”, choć jeszcze przed połową XV stulecia zmodernizowano nieco system obronny zamku wznosząc półkolistą narożną basteję.
Po II pokoju toruńskim z 1466 roku Lubawa została przyłączona do Polski. Jej pierwszym biskupem mianowanym przez króla został Wincenty Kiełbasa. W 1545 roku zamek zniszczył pożar, a po 1624 roku z inicjatywy biskupa Jakuba Zadzika przebudowano go na barokową rezydencję otoczoną nowożytnymi fortyfikacjami ziemnymi. Regres polityczny i gospodarczy w końcu XVIII wieku doprowadził do stopniowego upadku zamku. W 1813 roku spłonął po uderzeniu pioruna, a dwa lata później biskup Jan Hohenzollern ostatecznie porzucił budowlę, która w 1826 roku została rozebrana.
Architektura
Zamek zbudowany został z cegły układanej w wątku wendyjskim na cokole z kamienia narzutowego. Usytuowano go po południowej stronie rzeki Sandela i zarazem po północnej stronie rzeki Jesionki, która łączyła się z niewielkim jeziorem. Od zachodu uformowała się osada, a następnie ufortyfikowane miasto, oddzielone od rdzenia zamku podzamczem.
Zamek składał się z murów zewnętrznych, tworzących czworobok o wymiarach 71×74 metry, międzymurza i czteroskrzydłowej zabudowy wewnętrznej o bokach po około 50 metrów. Cztery skrzydła okalały wewnętrzny dziedziniec, nawiązując do regularnych zamków konwentualnych budownictwa krzyżackiego. Nieco starsze, powstałe do około 1385 roku były skrzydła północne, wschodnie i południowe, natomiast zachodnie, mimo iż planowane od początku, zbudowano dopiero na początku XV wieku. Wjazd prowadził przez część zachodnią, czyli od strony miasta i przedzamcza. Naroża zamku wzmacniały smukłe, czworoboczne wieżyczki, wysunięte z dwóch stron przed sąsiednie mury skrzydeł.
Według nowożytnych inwentarzy na parterze zamku mieściły się między innymi kuchnia, browar i piekarnia, natomiast na reprezentacyjno – mieszkalnym piętrze refektarz i kaplica, zapewne usytuowane we wschodniej części skrzydła południowego (podzielonego na trzy pomieszczenia). Piwnice oraz poddasze wzorem innych budowli tego typu najpewniej pełniły funkcje magazynowe. Narożne wieże połączone były ze skrzydłami ukośnie poprowadzonymi przejściami z piwnicy lub parteru. Na otoczonym przez drewniane krużganki dziedzińcu znajdowała się studnia.
Po zachodniej stronie zamku głównego usytuowane było podzamcze, oddzielone szeroką fosą przez którą przerzucono zwodzony most. Miało ono nieregularny układ otoczony ceglanym murem obronnym. Od strony miasta obwarowania podzamcza nie zostały zabezpieczone przekopem, a furtą w murze droga wiodła bezpośrednio na teren cmentarza i do kościoła farnego. Zabudowę podzamcza stanowiły liczne, lecz głównie drewniane i szachulcowe budynki gospodarcze oraz studnia.
W połowie XV wieku zamek przystosowano do obrony artyleryjskiej. Wzniesiono wówczas półkolistą basteję w narożniku północno – wschodnim zewnętrznego obwodu murów i być może także trójboczne dzieło obronne w narożu południowo – zachodnim. Baszta ogniowa była przysadzista, zaopatrzona w radialnie rozstawione otwory strzelcze i górny taras oparty na drewnianych belkach.
Stan obecny
Do dziś zachowały się mury oporowe głównej bryły zamkowej o obecnej wysokości od 1,5 do 4 metrów, piwnice oraz portal bramy zamkowej. Od jakiegoś czasu trwają prace nad zabezpieczeniem i zagospodarowaniem ruin. Niestety planowane jest także zbudowanie na terenie zamku współczesnego pawilonu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Zamek w Lubawie, red. L.Kajzer, Lubawa 2001.