Historia
Lubań we wczesnym średniowieczu był słowiańską osadą położoną na szlaku handlowym przy brodzie przez rzekę Kwisę, na skrzyżowaniu dróg prowadzących ze Śląska do Czech oraz Łużyc i Miśni. Miasto lokowano na prawie magdeburskim przed 1268 rokiem, co zapoczątkowało intensywny rozwój Lubania (Lauben), który obwarowano wówczas fortyfikacjami drewniano – ziemnymi. Wznoszenie kamiennych murów obronnych rozpoczęto albo na początku XIV wieku, albo około 1318 roku, kiedy to Waldemar, margrabia Brandenburgii, pan Dolnych i Górnych Łużyc zainicjować miał prace budowlane.
Pierwotnie wybudowano tylko jedną linię murów obronnych. Trudno określić dokładnie, kiedy wzniesiono drugi pierścień fortyfikacji. Mogło to nastąpić zarówno w XIV wieku, jak i w pierwszej połowie kolejnego stulecia. W drugiej połowie XV wieku dwie z bram wzmocniono barbakanami, a w XVI wieku zewnętrzny obwód wzmocniony został bastejami. Mury starano się jeszcze wówczas utrzymywać w dobrym stanie. Prawo miejskie zabraniało składowania w ich rejonie gnoju, zakładania chlewów, kurników czy stajni. Za obronę i renowację odpowiedzialne były cechy, stąd też nazwy baszt najczęściej tworzono od ich nazw. Jeszcze w drugiej połowie XVII wieku ze względu na zagrożenie tureckie większość z bastej zewnętrznego obwodu została przebudowana, czy też wzniesiono na ich miejscu nowe.
Obwarowania Lubania po raz pierwszy poważną próbę przeszły w okresie wojen husyckich. W 1427 roku czeskie oddziały podeszły pod miasto i w ten sam dzień kilkukrotnie szturmowały fortyfikacje na południowo – zachodnim odcinku. Zdobyli jedną basztę i dokonali wyłomu w murze, ale ostatecznie musieli się wycofać. W kolejnym dniu mieszczanie dokonali wypadu na obóz przeciwników pod Górą Kapliczną, lecz musieli się wycofać, a goniący ich Husyci wdarli się do miasta, które splądrowali. Kolejny atak miał miejsce w 1431 roku. Wówczas skupiono się na obronie zespołu klasztornego i bramy Brackiej, jednak po podkopaniu wieży przybramnej w dwóch miejscach mieszczanie skapitulowali.
Kolejne działania militarne miały miejsce w okresie wojny trzydziestoletniej. Średniowieczne obwarowania były już wówczas przestarzałe, choć nie utraciły jeszcze wszystkich walorów obronnych. Co więcej w 1627 roku poddane zostały renowacji z inicjatywy rady miejskiej. W 1632 roku saski pułkownik Albrecht von Kalckstein nakazał zerwanie mostów przed bramami, zamurowanie bramy Brackiej i Nowogrodzieckiej oraz wypełnienie wodą fosy. Dla odmiany wojska szwedzkie próbowały dwukrotnie: w 1639 i 1641 roku rozebrać obwarowania, w celu uniemożliwienia przyszłej obrony miasta. Za pierwszym razem udało się jednak przekupić szwedzkiego oficera, a za drugim prace rozbiórkowe zostały wstrzymane nim osiągnęły znaczne rozmiary.
W XVIII wieku w okresie wojny siedmioletniej obwarowania miejskie były już całkowicie przestarzałe, umożliwiały jedynie kontrolę napływających do Lubania ludzi, zwierząt i towarów. Na terenie międzymurza urządzano ogródki i strzelnice, a w basztach zakładano magazyny. W XIX stuleciu średniowieczne fortyfikacje i wąskie wjazdy stały się przeszkodą na drodze przestrzennego rozwoju miasta. W 1832 roku rozebrano umocnienia bramy Mikołajskiej, a cztery lata później usunięto barbakan bramy Brackiej. Pod koniec lat 50-tych XIX wieku rozebrano umocnienia bramy Nowogrodzieckiej. Następnie przystąpiono do wyburzania murów obronnych, baszt i bastei.
Architektura
Obwarowaniom Lubania nadano owalny kształt, sąsiadujący na południu z wyżej położonymi terenami, co niekorzystnie wpływało na obronność całego miasta. Na okrągły obrys wpłynęła linia brzegowa Siekierki, spadek terenu, charakter pierwotnego osadnictwa oraz kształt wcześniejszych, drewniano – ziemnych założeń obronnych. Długość wzniesionej z bazaltu wewnętrznej linii murów wynosiła około 1400 metrów. Miały one około 8 metrów wysokości i około 2,5 metra grubości na poziomie przyziemia. Zwieńczone były przedpiersiem z licznymi strzelnicami oraz zadaszonym chodnikiem obronnym, choć początkowo przedpiersie składać się mogło jedynie z krenelażu, a zadaszenie i otwory strzeleckie powstać mogły w okresie rozwoju broni palnej. Młodszy, zewnętrzny pierścień obwarowań był wysoki na około 3,5 metra i gruby na nieco ponad 1 metr. Odległość między dwoma liniami murów wynosiła około 10 – 15 metrów.
Wyższą, wewnętrzną linię obwarowań wzmacniało 17 baszt (nie wiadomo czy wszystkie były pierwotne), rozstawionych co około 30 – 60 metrów, a więc w odległościach przeważnie pozwalających oddać skuteczny strzał. Większość z nich miała formy półkoliste, były wysunięte przed zewnętrzne lico muru, najczęściej też wyższe od korony muru obronnego, zdarzało się jednak iż nie przekraczały jego górnej krawędzi. Co najmniej cztery z nich wyróżniały się znaczną wysokością: jedna pomiędzy bramami Bracką i Mikołajską, a trzy na południowo – zachodnim odcinku. Zewnętrzna linia obwarowań wzmocniona została w XVI wieku 15 otwartymi od strony międzymurza bastejami o wysokościach równych poziomowi muru obronnego (przebudowanymi w drugiej połowie XVII wieku). Tylko jedna była masywniejsza, dwupiętrowa, umieszczona pomiędzy bramą Zgorzelecką i Nowogrodziecką.
Do miasta wiodły cztery bramy: Bracka po stronie południowej, Zgorzelecka od zachodu, Nowogrodziecka po stronie północnej i Mikołajska na wschodzie. Bracka i Nowogrodziecka prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku zaopatrzone zostały w barbakany. Brama Mikołajska, Nowogrodziecka i Zgorzelecka osadzone zostały w czworobocznych wieżach bramnych i poprzedzone na terenie międzymurza przedbramiami o formie niskiego budynku bramnego wysuniętego przed obwód zewnętrznego muru.
Obronę bramy Brackiej i znajdującego się w jej bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru franciszkanów (od którego otrzymała swą nazwę) wzmacniała cylindryczna, masywna wieża. Jako jedyne założenie obronne w Lubaniu mogła stanowić samodzielny punkt oporu. Pełniła także funkcje obserwacyjne i posiadała ogromne znaczenie prestiżowe. Została zbudowana z kamienia bazaltowego i podzielona na osiem kondygnacji o wysokości 45 metrów. Grubość murów do piątej kondygnacji wyniosła około 3 metry, natomiast na poziomie wyższych pięter grubość ścian spadała do około 2,5 metra. Pierwotnie wejście do wieży umieszczone było od strony miasta na wysokości drugiego piętra. Kolejna kondygnacja znajdowała się na tej samej wysokości, co chodnik strzelecki przylegającego do wieży muru obronnego. Dopiero ponad nią umieszczono pierwsze otwory strzeleckie, a na wysokości piątego piętra ulokowano wykusz. Powyżej znajdowało się pomieszczenie dla strażników. Wszystkie podziały między kondygnacjami, z wyjątkiem ostatniego, położonego najwyżej, miały konstrukcję drewnianą. Wieżę wieńczyły dwa ganki osłonięte blankami oraz spiczasty dach. Blanki pierwszej galerii obronnej miały około 2 metry wysokości, podczas gdy układające się schodkowo blanki najwyżej położonego ganku posiadały wysokość od 1 do 3 metrów.
Wieża Bracka usytuowana została w linii głównego obwodu obronnego, a dodatkowo połączona z poprzecznym murem przecinającym parcham. Dwie takie ściany tworzyły na terenie międzymurza przedbramie przed głównym portalem bramnym, poprzedzone następnie półkolistym barbakanem.
Miasto posiadało dwie fosy. Pierwsza, szeroka na około 15 metrów i głęboka na około 5 metrów, obiegała Lubań bezpośrednio przed niższą, zewnętrzną linią murów obronnych. Z kolei druga w postaci suchego przekopu znajdowała się na terenie międzymurza. Fosa zewnętrzna nie była nawodniona na całym swym obwodzie, a jedynie na odcinku między bramą Nowogrodziecką, Zgorzelecką i Mikołajską, gdzie dopływ wody za pomocą śluz zapewniała rzeka Siekierka. Na pozostałych odcinkach zalanie fosy było niemożliwe z powody zbyt wysoko położonego terenu w stosunku do rzeki.
Stan obecny
W Lubaniu zachowały się do dnia dzisiejszego znaczne fragmenty murów obronnych od strony północno – zachodniej (najlepiej widoczne przy ulicy Podwale), trzy baszty, z czego dwie znacznie obniżone, oraz wieża Bracka, niegdyś element obrony bramy Brackiej. Wieża udostępniona jest do zwiedzania od wtorku do niedzieli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Tekiela Ł., Mury obronne. Dom Solny, Lubań 2014.