Historia
Pierwsza informacja o kościele w źródłach pisanych odnotowana została w 1384 roku, kiedy to niejaki Heinrich Wyenberg ufundował dla Frauenkirche ołtarz pod wezwaniem św. Katarzyny. Była to wówczas niewielka kaplica, w 1411 roku opisana jako „capella St. Mariae extra muros”. Została ona całkowicie zniszczona przez husytów w 1427 i 1431 roku, w trakcie zbrojnych wypraw na południowe ziemie Śląska i sąsiednich Łużyc.
Około 1452 roku mieszkańcy miasta odbudowali kościół i znacznie go powiększyli. Aż do początku XVIII wieku był on wykorzystywany przede wszystkimi do celów pogrzebowych, przy czym w czasach epidemii dżumy pełnić miał funkcję kaplicy morowej. W 1687 roku powołano przy nim nawet drugiego duchownego, określanego mianem kapłana morowego. Być może pod koniec średniowiecza znajdował się przy nim szpital z leprozorium, nad którym opiekę mógł sprawować pobliski konwent franciszkanów, choć nie zostały na ten temat utworzone żadne wzmianki w źródłach pisanych. Od 1654 roku do lat 40-tych XVIII wieku kościół służył ewangelikom z Uniegoszczy i Radostowa.
W okresie nowożytnym kościół był wielokrotnie remontowany i przebudowywany. W 1563 roku przebudowano dach wieży, w 1626 roku odnawiano mury i okna, a w 1668 roku wieżę. Ponadto stopniowo wymieniano wyposażenie na nowożytne. W 1683 roku w trakcie pogrzebu w wieżę kościoła uderzył piorun, uszkadzając poważnie jej poszycie i zabijając jedną z osób wewnątrz budynku. W 1709 roku piorun ponownie poważnie uszkodził konstrukcję kościoła. Gruntowny remont przeprowadzono dopiero w latach 1730-1735. W jego trakcie wymieniono strop, wykonano cztery nowe okna, chór muzyczny i emporę. W 1840 ściany kościoła wzmocniono przyporami. Ostatni zakrojony na wielką skalę remont miał miejsce w latach 1887-1888. Przedłużono wówczas nawę, podwyższono okna oraz przykrycie dachu zmieniono z gontu na dachówkę.
Architektura
Kościół zbudowany został po południowej stronie miasta lokacyjnego, poza obrębem jego murów obronnych, na terenie Przedmieścia Brackiego. Usytuowano go na stoku wzgórza zwanego Kamienną Górą, opadającego ku północy i wschodowi ku dolinie rzeki Kwisy. Jako materiał budowlany wykorzystano kamień eratyczny oraz piaskowiec przy detalach architektonicznych.
Kościół pod koniec średniowiecza był budowlą jednonawową, trójprzęsłową, posiadającą po stronie wschodniej węższe, wydłużone, zamknięte wieloboczne prezbiterium. Od północy, na styku nawy i prezbiterium usytuowana została smukła wieża na rzucie kwadratu, w wyższej partii ośmioboczna. Elewacje zewnętrzne pierwotnie nie były opięte przyporami. Rozdzielały je wysokie, ostrołucznie zamknięte, zapewne obustronnie rozglifione okna. Dwuspadowy dach nawy oparty był na trójkątnych szczytach z których wschodni, a zapewne także i zachodni zdobiony był blendami.
Wewnątrz prezbiterium założono sklepienie krzyżowo-żebrowe w przęśle zachodnim. W przęśle wschodnim prezbiterium, oddzielonym żebrem jarzmowym, z powodu wielobocznego zamknięcia tej części budowli zastosowano sklepienie sześciodzielne. Żebra oparto na wiązkach służek i na kamiennych wspornikach figuralnych (głowy apostołów, muzyków). Nawa prawdopodobnie przykryta była drewnianym stropem.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła jest wynikiem gruntownych prac remontowych z drugiej połowy XIX wieku, a także wcześniejszych, nowożytnych przekształceń. W efekcie nawa jest dłuższa o zachodnie przęsło, neogotycka w całości jest fasada zachodnia, a całość opięta jest wtórnymi przyporami. Wymieniona lub odnowiona została większość detali architektonicznych. Sklepienie prezbiterium jest pierwotne, późnogotyckie, wraz z ozdobnymi wspornikami i zwornikami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół ewangelicko – augsburski, E.Sawińska, nr 4224, Lubań 1999.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Tekla Ł., Kościół Maryi Panny, Lubań 2012.