Historia
Wieś Lisewo (w średniowieczu Lyssow, Leissau i Lysaw) w źródłach pisanych po raz pierwszy pojawiła się w 1288 (las pod Lisewem) i w 1293 roku. Jej kościół parafialny wybudowano około czwartej ćwierci XIII wieku, choć pierwsza wzmianka o jego plebanie odnotowana została w 1408 roku, a sam kościół wzmiankowany został dopiero w 1445 roku (ordo sinodi Iaicalis).
W XV wieku w Lisewie (zapewne w kościele) odbywały się zjazdy stanów pruskich pod przewodnictwem wójtów Lipienka. Według miejscowej tradycji miały w nim także miejsce obrady, tajne spotkania i narady członków Towarzystwa Jaszczurczego, szlacheckiej organizacji antykrzyżackiej. Na przełomie XV i XVI wieku do kościoła dobudowano kruchtę, natomiast w latach 1551 – 1585 została przebudowana zachodnia część kościoła wraz z wieżą fundacji Stanisława Kostki, wojewody chełmińskiego i starosty lipieńskiego oraz jego syna Jana, kasztelana gdańskiego.
W 1624 roku prowadzono prace naprawcze wieży, lecz już w 1655 roku świątynia została uszkodzona przez wojska szwedzkie. Kolejne prace budowlane i remonty miały miejsce w 1711 roku, po 1750, 1820, 1891, 1911 i w latach 1963 – 1965. W XIX wieku na fali fascynacji gotykiem, dobudowano od południa neogotycką kruchtę, zaś wewnątrz wstawiono cztery słupy na których oparto strop nawy kościoła. Po drugiej wojnie światowej budynek został rekonsekrowany pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego.
Architektura
W średniowieczu kościół był stosunkowo obszerną budowlą, wzniesioną z łamanego granitu i gruzu ceglanego, składającą się z pojedynczej nawy i węższego, zakończonego ścianą prostą prezbiterium po stronie wschodniej. Do południowej ściany prezbiterium przylegała zakrystia, od północy do nawy na przełomie XV i XVI wieku dostawiono kruchtę, a od zachodu nawę poprzedzała wieża o niskiej murowanej podstawie, wyżej początkowo zapewne drewniana.
Elewacje zewnętrzne kościoła prawie całkowicie pozbawione były dekoracji, jedynie szczyt wschodni prezbiterium podzielono fryzami i blendami, tynkowany fryz umieszczono także pod okapem dachu przy wzdłużnych ścianach prezbiterium oraz na ścianie wschodniej gdzie oddzielił szczyt od muru z dużym, ostrołucznym oknem. Szczyt wschodni nawy, o ile nie był to wynik późniejszych napraw, skonstruowano w technice ryglowej. Szczyt zachodni za wieżą skonstruowany został podobnie jak szczyt wschodni. Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie, ostrołuczne okna charakterystyczne dla końca XIII wieku.
Długość wnętrza całego kościoła osiągnęła 27,7 metrów, przy szerokości 10,9 metrów w nawie i 7,1 metrów w prezbiterium. Pomimo umieszczenia w narożnikach przypór ani nawa, ani prezbiterium nie zostały podsklepione, zastosowano jedynie drewniane stropy. Jedynie zakrystię zwieńczono prostym sklepieniem krzyżowo – żebrowym a kruchtę sklepieniem gwiaździstym. Przesklepiono również przedsionek pod wieżą dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego, z którego dwa przejścia po bokach prowadziły do pomieszczeń o nieznanym przeznaczeniu.
Stan obecny
Kościół w Lisewie posiada dziś pierwotny układ przestrzenny, ale jego charakterystycznym elementem jest obecnie 18-boczna, ceglana wieża dobudowana w drugiej połowie XVI stulecia, posiadająca już cechy renesansowe. Także prezbiterium posiada szczyt z połowy XVI wieku, choć jeszcze o gotyckiej formie. W okresie nowożytnym północną kruchtę przekształcono w kaplicę, przekształcono też większość okien i gruntownie zmodernizowano wnętrze. Z czasów budowy świątyni pochodzi kamienna, granitowa chrzcielnica z dwunastoboczną czarą bez stopy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.