Historia
Zamek zbudowany został prawdopodobnie w XIV wieku, najpewniej z inicjatywy jednego ze śląskich rodów rycerskich. Osada Lipa (Lypa) po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1305 roku, natomiast pierwsza wzmianka o jej właścicielu odnotowana została w 1309 roku. Był nim wówczas niejaki Henryk von Lipa, po którym pojawił się Henryk młodszy, rycerz związany z dworem księcia Henryka I jaworskiego. Następnie wieś znajdowała się w rękach członków rodziny von Schirmer, choć obok nich w dokumentach występowały także imiona członków rodzin Lauterbach, Bock, Czirn i Swoynicz, gdyż w Lipie znajdowały się aż trzy odrębne majątki rycerskie, przez co nie wiadomo, który z rodów ufundował zamek.
W latach 1339 – 1353 w związku z Lipą w źródłach pisanych wymieniany był Peczko Schirmer, rycerz księcia legnickiego Bolesława, dalej bracia Albrecht i Konrad oraz w latach 1369 – 1375 ich kuzyn Reinhard służący księciu żagańskiemu. W 1364 roku dobra w Lipie kupił także Nicolaus Krokau (von Crakav), którego potomkowie pod koniec XIV wieku powiększyli majątek odkupując od Schirmerów ich rozproszone dobra (folwarki, młyn, ziemie). W 1419 roku z Lipy pisał się Caspar von Crakaw Schwoynitz („zu Leype gesessen”). W 1471 roku zamek przeszedł w ręce rodu von Zedlitz, a konkretnie w posiadanie Ernsta von Zedlitz, pana na zamku w Bolkowie. Jako przeciwnik węgierskiego króla Macieja Korwina został on pozbawiony Bolkowa, przez co osiadł w Lipie, gdzie zmarł w 1485 roku. Piętnaście lat później miejscowe dobra przejął członek innej gałęzi tego rodu, dzierżącego je przez kolejne 138 lat. W okresie tym zamek został znacznie powiększony i zmodernizowany w celu zapewnienia lepszych warunków mieszkaniowych.
Ostatnim przedstawicielem Zedlitzów w Lipie był Ernst Friedrich, który w 1638 roku sprzedał zamek Friedrichowi von Reibnittz. Pod koniec XVIII wieku jego wnuk, Gothard Friedrich, skupił w swych rękach wszystkie trzy majątki w Lipie (Górny, Średni i Dolny), przy czym znajdujący się w Lipie Górnej zamek najpewniej przestał wówczas pełnić funkcje rezydencjonalne. Pod koniec XVIII wieku podupadł i częściowo został rozebrany. W 1834 roku kupił go hrabia von Stillfried-Rattonitz i odbudował w duchu neogotyku. Po II wojnie światowej rezydencja ponownie znalazła się w stanie ruiny.
Architektura
Zamek wzniesiono pośrodku wsi rozciągniętej poprzecznie w stosunku do doliny Nysy Małej. W średniowieczu jego głównym elementem obronnym była trójkondygnacyjna, kwadratowa wieża o wymiarach 6,8 x 6,9 metrów, której kamienne ściany w przyziemiu osiągały około 1,5 metra grubości. Prawdopodobnie osłaniał ją murowany, owalny obwód obronny poprzedzony przekopem, ale ochronę zapewniała również stroma skarpa ponad nadrzeczną terasą.
Umieszczenie wieży na skalistym wzgórzu ze stromą południową krawędzią, podnosiło jej walory obronne. Jednak obecność dolnego wejścia na poziom przyziemia, stanowiła kompromis pomiędzy obronnym, a użytkowym charakterem budowli. Przyziemie to nakryte było kamiennym sklepieniem kolebkowym i wyposażone w sklepioną wnękę. Miało charakter gospodarczy, gdyż doświetlał je maksymalnie jeden otwór szczelinowy. Na pierwsze piętro o funkcji mieszkalnej wschodziło się wejściem w ścianie wschodniej. Tam też prawdopodobnie we wnęce okiennej lub wykuszu znajdowała się kaplica. Powyżej znajdowała się jeszcze jedna kondygnacja.
Podczas XVI-wiecznej przebudowy rozebrano większość muru obwodowego (poza fragmentem południowym), który zastąpiły proste odcinki z bramą od zachodu. Do wieży dobudowano wówczas od zachodu klatkę schodową, w połowie mieszcząca się w grubości muru, w połowie wysuniętą na zewnątrz, a całość wkomponowano w nową zabudowę która wypełniła południową część założenia. Wzniesiono tam dom na planie trapezu z kuchnią, od zachodu wieżę bramną usytuowaną w murze kurtynowym, prowadzącą na niewielki dziedziniec przed wieżą, od wschodu zaś i od północy obwód wtopiono w naturalne skały. W północno – zachodniej części zamku mieściła się piwnica z pochylnią prowadzącą z dziedzińca, musiał tam więc także istnieć jakiś budynek. Za kuchnią z zapewne butelkowym pierwotnie kominem, już poza obwodem muru, znajdował się wykuty w skale zbiornik na wodę deszczową. Drugim źródłem wody była studnia w kuchni o głębokości 4 metrów, obok której zlokalizowano kamienny odpływ na ścieki.
Stan obecny
Obecnie ruina zamku, będąca efektem przebudowy renesansowej i XIX-wiecznej, znajduje się w rękach prywatnych. Nie zabezpieczona i nie remontowana systematycznie niszczeje, a wiele detali architektonicznych rozkradziono. Z pierwotnego muru obwodowego pozostał tylko niewielki fragment po stronie południowej, reszta zaś poza przebudowaną wieżą utworzona została w XVI wieku i później. Najbardziej rzucającym się w oczy dodatkiem neogotyckim z XIX wieku jest pseudokrenelaż i ostrołuczne okna wieży, pozostałe natomiast elementy wkomponowano w starsze części budowli. Odtworzono wówczas między innymi budynek nad średniowieczną piwnicą po wschodniej stronie wieży, zabudowano średniowieczny dziedziniec, oraz przebito nową bramę poprzedzoną niskim ryzalitem. Ponownie wymurowano także komin nad kuchnią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.