Historia
Parafię w Lignowach (Liebenau) założył zakon krzyżacki w 1300 roku, natomiast gotycki kościół św. Marcina został wzniesiony w kilku etapach na przestrzeni pierwszej połowy XIV wieku. Jego fundatorem również byli Krzyżacy, co potwierdził dokument z 1340 roku, wydany przez komtura gniewskiego Hermana Kühdorfa, w którym odnotowano informację o 24 włókach ziemi przeznaczonych na utrzymanie kościoła.
Budowę tradycyjnie rozpoczęto od podsklepionego prezbiterium i zakrystii, wzniesionych około 1320 – 1330 roku. Następnie w połowie XIV wieku wzniesiony został korpus nawowy wraz ze sklepieniem, utworzono też wówczas sklepienie zakrystii. Dopiero po wzniesieniu murów nawy do znacznej wysokości, około połowy XIV wieku przystąpiono do prac nad wieżą oraz nad kruchtą południową.
Pierwsze szkody kościół poniósł w XV wieku, na skutek częstych wojen polsko – krzyżackich, w trakcie których prawdopodobnie zniszczone zostały pierwotne sklepienia korpusu i prezbiterium. W czasie doraźnych remontów kościoła po kampanii husyckiej z 1433 roku i wojnie trzynastoletniej z lat 1454 – 1466 naprawiono szczyt wschodni, a nieco później, około pierwszej ćwierci XVI wieku utworzono późnogotyckie sklepienie nad prezbiterium i podwyższono wieżę o czwartą kondygnację.
W drugiej połowie XVI wieku kościół użytkowany był przez protestantów. W XVII wieku świątynia została znacznie uszkodzona w trakcie wojen polsko – szwedzkich. Po ich zakończeniu w nawie wykonano nowy strop i zwieńczono wieżę późnorenesansowymi szczytami. Kolejne stulecia przynosiły jedynie doraźne remonty, dopiero II wojna światowa spowodowała duże straty, gdyż w jej trakcie zawaleniu uległa wieża. Odbudowę zabytku przeprowadzono w 1954 roku.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako budowla dwunawowa, czteroprzęsłowa, po stronie wschodniej z wyodrębnionym, węższym prezbiterium, o trzech przęsłach zakończonych ścianą prostą, oraz z wyniosłą prostokątną w planie wieżą po stronie zachodniej, niewiele tylko węższą od korpusu. Wszystkie trzy główne elementy bryły kościoła różniły się wysokością w układzie stopniowym: najwyższa wieża, niższa nawa i najniższe prezbiterium. Wszystkie także zostały przykryte dachami dwuspadowymi, poza umieszczoną po północnej stronie prezbiterium zakrystią. Całość pod względem gabarytów była jednym z największych kościołów wiejskich w regionie.
Mury kościoła od zewnątrz wzmocniono przyporami, szczególnie masywnymi przy zachodnich narożnikach wieży. Usytuowano je pod skosem, natomiast wszystkie pozostałe przypory ułożono nieco archaicznie, prostopadle (ściany wzdłużne) i równolegle do osi (ściana wschodnia prezbiterium). Kościół posiadał trzy wejścia, wszystkie zamknięte w ostrołuku, profilowane: w wieży oraz po południowej stronie nawy i prezbiterium. Otwory okienne, również zamknięte ostrołukowo, były identycznie wykonane w nawach i prezbiterium. Zostały oprofilowane od środka i na zewnątrz, a także obustronnie rozglifione. Oryginalnie wypełniały je maswerki. Północna elewacja kościoła, co często spotykane w średniowieczu, była całkowicie pozbawiona okien.
Elewacje zewnętrzne kościoła przedzielono horyzontalnie gzymsem podokiennym, nad portalem zachodnim przechodzącym w trójkątną wimpergę. Wieżę ozdobiono ponadto rzędem ostrołukowych blend i przeprutych na najwyższej kondygnacji profilowanych uskokami przeźroczy, również zwieńczonych ostrołukami. Z południowej ściany wieży wysunięto płytki ryzalit mieszczący klatkę schodową, zakończony nieco powyżej uskoku przypory i gzymsu na południowej ścianie.
Główną ozdobą kościoła był szczyt wschodni prezbiterium, oddzielony od ściany szerokim, prostym fryzem, przedzielony pięcioma filarami przechodzącymi w sterczyny, z których trzy środkowe uzyskały tą samą wysokość. Horyzontalny podział szczytu utworzył rząd odcinkowo zamkniętych otworów, nad którymi między filarami utworzono ażurowe, dwudzielne przeźrocza zwieńczone dwuspadowymi wimpergami. Szczyt wschodni korpusu mógł być prostszy, ponieważ dach nad nawami był tylko nieznacznie wyższy niż nad prezbiterium.
Kościół pierwotnie był sklepiony we wszystkich swoich wnętrzach. Nad prezbiterium rozpostarto wpierw sklepienie gwiaździste, oparte na konsolach zdobionych głowami i maswerkami, a następnie późnogotyckie sklepienie kryształowe, powstałe w latach 1510 – 1520. Nawa pierwotnie przykryta była sklepieniem o podobnej formie jak w prezbiterium, podtrzymywanym przez trzy ośmioboczne, granitowe kolumny. W zakrystii dwa pomieszczenia przykryto sklepieniami kolebkowymi.
Stan obecny
Kościół wykazywał związek z najważniejszymi budowlami sakralnymi na terenie Pomorza Gdańskiego z okresu średniowiecza (Oliwa, Pelplin, Starogard), niestety nie uniknął na przestrzeni wieków licznych katastrof i przekształceń. Pierwotny układ przestrzenny został zachowany, ale wieża musiała zostać odbudowana po zawaleniu w czasie II wojny światowej, przepadło też wiele detali architektonicznych i elementów wystroju (np. maswerki okienne, szczyt wschodni korpusu i zakrystii, uszkodzony i odnawiany szczyt wschodni prezbiterium). Sklepienia dwóch przedsionków i prezbiterium zostały w późniejszym czasie odnowione, zaś sklepienia nawy i kruchty pod wieżą nie zachowały się.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.