Historia
W okresie przedkrzyżackim na terenie Lidzbarka istniał gród pogańskich Prusów. Krzyżacy zdobyli go około 1241 roku i wznieśli swoją własną, drewnianą strażnicę, którą nazwali Heilsberg. Po podziale ziem pruskich na diecezje i wyodrębnieniu biskupstwa warmińskiego, w 1251 roku Krzyżacy przekazali Lidzbark biskupom. Anzelm, pierwszy warmiński biskup, nakazał odbudowę drewnianego grodu, zniszczonego parę lat wcześniej w czasie buntu Prusów, choć nie zdołał się on obronić także w trakcie kolejnego powstania z lat 1261-1273.
Budowę murowanego zamku w Lidzbarku podjęto w 1350 roku w okresie panowania biskupa Jana I z Miśni. Zamek biskupi w Braniewie okazał się wówczas za mały i zbyt skromny, dlatego postanowiono wznieść nową warownię w centrum kościelnego dominium. Wybór Lidzbarka nie był przypadkowy. Przecinały się tu drogi wiodące z Reszla do Braniewa, jak i z Dobrego Miasta w kierunku Królewca. Ważna była także obecność spławnej rzeki Łyny oraz przeprawy przez nią, zlokalizowanej przy późniejszym przedzamczu północnym. Prace kontynuowano za panowania Jana II Stryprocka w latach 1355 – 1373. Był to pierwszy biskup warmiński, który uzyskał od cesarza Karola IV prawo tytułowania się księciem, uniezależnił także Warmię od biskupstwa w Rydze. Z powodu swej nieustępliwości wobec krzyżaków, podobno został przez nich otruty i zmarł w Awinionie w 1273 roku. Prace nad zamkiem lidzbarskim ukończył biskup Henryk III Sorbom około 1401 roku. Warownia zawdzięcza mu urządzenie wnętrz reprezentacyjnych, budowę krużganków i częściowo przedzamcza.
W 1442 roku na zamku wybuchł pożar, który zniszczył dachy nad wszystkimi skrzydłami i spustoszył wnętrza. Waląca się więźba dachowa zrujnowała wszystkie sklepienia nad pierwszym piętrem, a w miejscach gdzie zawaliły się szczyty, także sklepienia nad przyziemiem i piwnicami. Odbudowę i usuwanie skutków pożaru wykorzystano do modernizacji funkcjonalnej zamku, rezygnując z konwentualnego układu wnętrz na rzecz zamku będącego rezydencją biskupią i centrum diecezji. Wpłynęło to zwłaszcza na zwiększenie ilości pomieszczeń reprezentacyjnych, które zajęły skrzydła południowe, wschodnie i zachodnie pierwszego piętra i zmusiły do przeniesienia komnat biskupa do skrzydła północnego. Zamek pokryto również nowymi dachami wzbogaconymi o narożne wieżyczki, zamiast gotyckich szczytów.
Kolejni biskupi, którzy w sumie rezydowali na zamku prawie 450 lat, dostosowywali budowlę do swoich potrzeb i gustów. Był on ich główną siedzibą i ośrodkiem władzy z którego sprawowano jurysdykcję kościelną i zarządzano dominium. W latach 1589-1599 za biskupa Andrzeja Batorego powstały od północy nowe zabudowania, które rozebrano w XVIII stuleciu. W latach 1666-1673 Jan Wydżga dostawił do południowej elewacji zamku barokowy pałac. W XVIII wieku kaplica zamkowa otrzymała rokokowy wystrój, a biskup Ignacy Krasicki zlecił wykonanie nowych malowideł w refektarzu i prywatnej jadalni. W czasach pruskich rezydencja wykorzystywana była na koszary, lazaret i magazyn. Rozebrano także w XIX wieku pałac biskupa Wydżgi. Pierwsze prace restauratorskie podjęto w okresie międzywojnia.
Architektura
Zamek wzniesiono w miejscu z natury obronnym, w szerokiej dolinie meandrującej rzeki Łyny, u ujścia jej wschodniego dopływu Symsarny. Dla jeszcze lepszej obrony dotychczasowe koryto Symsarny przekształcono w zamkową fosę. Na jej wschodnim brzegu przekopano również kanał prowadzący wody rzeki do młynów zamkowych.
Zasadniczą bryłą warowni był zamek górny wzniesiony na planie kwadratu o boku 48,5 metra z niewielkimi ryzalitami w narożach. Ich przeznaczenie nie jest do końca jasne, najprawdopodobniej były jedynie elementem wzmocnienia konstrukcji. Zamek górny uzupełniany był przez dwa przedzamcza: północne i południowe. Do połowy XV wieku zaopatrzony był w gotyckie szczyty, zastąpione następnie po pożarze przez narożne wieżyczki. Wjazd znajdował się od północy i prowadził przez kolejne bramy, wzdłuż zachodniego międzymurza na przedzamcze południowe. Stamtąd przez most i bramę na międzymurze oraz poprzez skrzydło południowe na dziedziniec wewnętrzny.
Głównym elementem zamku górnego była wieża w północno – wschodnim narożu. Posiada ona czternaście kondygnacji, na dole jest czworokątna, wyżej ośmioboczna. Pomieszczenia piwnic, przyziemia i pierwszego piętra przykryto gotyckimi sklepieniami krzyżowymi i krzyżowo – żebrowymi, a po pożarze z 1442 roku także gwiaździstymi w kilku komnatach reprezentacyjnych. Przyziemie pełniło funkcje gospodarcze, mieściło kuchnię, piekarnię, browar, zbrojownie, karcer i izbę wartownika. Przebudowa z 1442 nie wpłynęła na zmianę jego układu pomieszczeń, częściowo jedynie zamieniono ich funkcje: salę dawnej szkoły zamkowej przekształcono na kuchnię, a dawną kuchnię na browar. W narożniku północno – wschodnim nowej kuchni wykonano duży okap pieca, wsparty na kamiennym filarze. Niżej znajdowały się piwnice, częściowo dwukondygnacyjne. Składowano w nich żywność, wina i piwo. Po pożarze, w skrzydle południowym zasypano ich drugi poziom.
Reprezentacyjne pomieszczenia ulokowano na piętrze. W skrzydle południowym, nad bramą położony był tzw. kapitularz i kaplica, oba od połowy XV wieku ze sklepieniami gwiaździstymi i bogatą dekoracją malarską. Kapitularz w rzeczywistości był refektarzem, służącym nie tylko jako sala jadalna, ale także jako pomieszczenie w którym toczyło się codzienne życie zamku. Przed 1442 rokiem był on krótszy o jedno, wschodnie przęsło. Miejsce to pierwotnie zajmowało niewielkie pomieszczenie pośrednie. W ścianie północnej skrzydła południowego, pomiędzy kaplicą a krużgankiem, znajdowała się niewielka cela, być może służąca celom pokutnym. Szczególne miejsce na zamku zajmowała kaplica. Po pożarze została ona przykryta innowacyjnym czteroprzęsłowym sklepieniem sieciowo-gwiaździstym. W skrzydle zachodnim czteroprzęsłowe pomieszczenie oświetlane było nietypowo, zarówno od zachodu, jak i od wschodu, czyli od strony krużganków. Prowadził do niego także portal z najbogatszą dekoracją spośród wszystkich na zamku. Sugeruje to wyjątkową rangę tej komnaty, jaką miała do pożaru z 1442 roku. Być może pełniła ona funkcję sali audiencyjnej lub sali obrad. Po 1442 roku jej okna od strony krużganków zamurowano i usytuowano w niej tak zwany Mały Refektarz, pełniący być może rolę także kancelarii. W skrzydle zachodnim znajdowało się również wąskie przejście w kierunku danskeru, wysuniętemu w stronę rzeki. Na północy po odbudowie z 1442 roku leżały prywatne apartamenty biskupie z salą audiencyjną i izbami mieszkalnymi komornika i kanclerza. Niewiele wiadomo o pierwotnym układzie piętra skrzydła północnego sprzed pożaru. W skrzydle wschodnim pierwotnie znajdowały się trzy pomieszczenia z których południowe prawdopodobnie było zakrystią sąsiedniej kaplicy. Dwa pozostałe być może służyły celom mieszkalnym. Po pożarze z 1442 roku skrzydło wschodnie połączono w jedną komnatę – Wielki Refektarz. Była to największa sklepiona sala zamkowa o wymiarach 9×31 metrów. Jej ściany pokryto dekoracją malarską o tematyce biblijnej i fryzem heraldycznym upamiętniającym kolejnych biskupów oraz zwieńczono sklepieniem gwiaździstym. W jego północnej części, tuż przy wieży umieszczono na przełomie XV i XVI wieku tzw. Izbę Sybilli. Nazwa ta pochodziła od dekoracji malarskiej zastosowanej na jej ścianach. Z refektarza prowadziło przejście do niewielkiej izby w wieży, tzw. oratorium, które podobno było miejscem tajnych rozmów.
Trzecią, najwyższą kondygnację skrzydła północnego i zachodniego przykryły drewniane stropy. Pełniła ona głównie funkcje magazynowe, choć później znalazły się tam także pokoje służby. Piętro to obwiedzione było gankami obronnymi, w jej obrębie znajdowało się też wejście do skarbca w wieży narożnej.
Wewnętrzny podwórzec otoczono krużgankami, dwukondygnacyjnym ciągiem ostrołukowych, wysmukłych arkad na kamiennych, granitowych filarach. Na górze oparto je na smukłych kolumienkach z wapienia. W przyziemiu otrzymały sklepienia krzyżowo – żebrowe, na piętrze trójpodporowe. Pierwotnie posiadały one charakterystyczne ścięte narożniki, przebudowane po pożarze z XV wieku na prostopadłe. Oryginalnie krużganki w całości pokryte były bogatymi polichromiami. Komunikacja między piętrami odbywała się za pomocą schodów umieszczonych po zachodniej stronie bramy, w skrzydle wschodnim i północnym oraz dwóch spiralnych klatek schodowych w skrzydle południowym i wschodnim. Obie ulokowano w grubości murów, jedną pomiędzy kaplicą i zakrystią, drugą w ryzalicie południowo – zachodnim.
Jednym z najciekawszych elementów detalu architektonicznego zamku były przepiękne wsporniki sklepienne. Przykładowo w narożniku Wielkiego Refektarza wyrzeźbiono na nich lwiątka oraz feniksa. W narożach kaplicy ulokowano dwa wsporniki z symbolami ewangelistów: uskrzydlonym wołem i lwem. Kolejną, największą grupę tworzyły wsporniki z dekoracją maswerkową.
Przedzamcze północne miało charakter gospodarczy, wzniesiono tam zamkowy młyn i warsztaty rzemieślnicze. Podzamcze południowe pierwotnie miało formę lekko wydłużonego czworoboku z murem obronnym o wysokości około 8 metrów (w części południowej) i masywną wieżą na osi kurtyny południowej. Wieża ta wzniesiona była na planie kwadratu o boku około 8 metrów i wysunięta przed lico muru o około 3 metry. Po jej wschodniej stronie wykonano pierwotną bramę na dziedziniec, dostępną poprzez drewniany most nad fosą. Wieża zabezpieczała bramę flankując ją od strony zachodniej. Usytuowana przy głównym wjeździe do zamku, miała także walory reprezentacyjne. Jej elewacje udekorowano nie w typowe wzory cegłą zendrówką, lecz naprzemiennymi pasami malatury, czerwonymi i niebieskimi, szerokimi na dwa rzędy cegieł każdy. Pewną ciekawostką był sklepiony otwór umieszczony pod przejazdem bramnym o niepewnej funkcji. Być może miał on związek z wodociągami doprowadzającymi wodę do zamku i miasta ze źródła na pobliskim wzgórzu. Rury poprowadzone byłyby wówczas pod mostem nad fosą.
Na początku XV stulecia utworzono międzymurze przed kurtyną południową i dwa długie skrzydła budynków. W skrzydle zachodnim umieszczono siedzibę wójta krajowego, zarządzającego posiadłościami biskupimi. W piwnicach i przyziemiu znalazły się pomieszczenia magazynowe i gospodarcze, na piętrze między innymi mieszkanie wójta, dostępne poprzez drewniany ganek od strony dziedzińca podzamcza. Najwyższa kondygnacja pełniła funkcję spichrzowo – obronną. Niższe skrzydło wschodnie musiało pełnić funkcje gospodarcze. Niedługo po ukończeniu dwóch budynków, wzniesiono drugi obwód murów obronnych podzamcza (oprócz strony północnej wychodzącej na zamek górny), które od strony zachodniej połączyły się z murami obronnymi podzamcza północnego. Przy murze tym zbudowano wieżę – dansker, połączoną drewnianym gankiem z mieszkaniem wójta. Szerokość międzymurza w części południowej wynosiła około 6,5 metra, przy czym na odcinku bramy wjazdowej umieszczono czworoboczny budynek bramny lub przedbramie o wymiarach zewnętrznych 6,5 x 8 metra. Przypuszczalnie budowla ta miała ostrołukowy portal bramny w ścianie południowej oraz furtę w ścianie wschodniej, wiodącą na międzymurze i do późniejszej baszty narożnej.
W drugiej ćwierci XV wieku powstała okrągła baszta w narożniku południowo – wschodnim (przystosowana do broni ogniowej), oraz nowe przedbramie w narożniku południowo – zachodnim. Prawdopodobnie obronę tego drugiego zapewniały dwie cylindryczne baszty: jedna w narożniku muru parchamu, druga wysunięta przed szyję przedbramia. Narożna baszta działowa na poziomie przyziemia mieściła wewnątrz grubych aż na 4 metry murów cylindryczne pomieszczenie o średnicy 6,5 metra z trzema strzelnicami skierowanymi na zachód, południowy – wschód i północny – wschód. Ponadto istniały jeszcze mniejsze otwory strzelcze służące do pokrycia martwych pól w załamaniach murów. Dwa z nich (zachodni i północny) przeprute były w klatce schodowej oraz w ślepym korytarzu w grubości muru, a dodatkowe dwa przebijały mury na styku z basztą. Powyżej przyziemia znajdowały się jeszcze trzy, rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje bojowe (oraz dodatkowy poziom na szczycie baszty), przy czym trzecia i czwarta posiadały osobny dostęp z ganku umieszczonego w koronie muru obronnego poprzez wąskie przejścia i ostrołukowe portaliki. Najniższa kondygnacja zapewniała możliwość wyjścia z baszty na teren międzymurza szerokim na 2,2 metra przejściem, przy czym ukształtowanie terenu spowodowało, iż przyziemie baszty znajdowało się aż 4 metry niżej niż dziedziniec podzamcza. W celu komunikacji pomiędzy nimi wybudowano rampę łączącą oba poziomy.
Stan obecny
Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku zalicza się do najcenniejszych i najlepiej zachowanych zabytków gotyckich w Polsce. Zamek górny cechuje wysoki poziom autentyczności z powodu braku większych przebudów i szczęśliwemu unikaniu katastrof na przestrzeni dziejów. Na zamku działa oddział Muzeum Warmińskiego. Prezentowane są tu zbiory sztuki gotyckiej, portrety, dokumenty związane ze słynnymi mieszkańcami zamku oraz elementy dawnego wyposażenia sal zamkowych. Godziny i terminy otwarcia znaleźć można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herman R., Nowe spojrzenie na przedzamcze w Lidzbarku Warmińskim. Wstępne wyniki badań archeologicznych [w:] I. Kluk, J. Uzar, R. Herman, G. Dżus, S. Kuźniewski, Dni dziedzictwa Warmii VIII, Lidzbark Warmiński 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.
Wółkowski W., Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, Olsztyn 2016.