Historia
Pierwszy pleban (o imieniu Heynemann) fary Lidzbarka Warmińskiego (Heilsberg) odnotowany został w źródłach pisanych w 1305 roku. Być może pełnił on jeszcze swą funkcję gdy w 1308 roku biskup Eberhard przekazał Johannesowi von Cöln 140 włók ziemi celem lokowania miasta, w którym kościół farny miał być uposażony 6 wolnymi włókami. Budowę murowanego kościoła na miejscu wcześniejszego drewnianego rozpoczęto około trzeciej ćwierci XIV wieku.
W XV wieku korpus nawowy kościoła zapewne był już ukończony, przystąpiono natomiast do budowy bocznych kaplic i wieży kościelnej, ale z powodu ciągłych konfliktów wojennych prace nad nią znacznie się przedłużyły (wiadomo, iż była w budowie jeszcze w 1484 roku). Kościół był kilkukrotnie odnawiany, między innymi w 1414 roku, gdy w trakcie wojny polsko – krzyżackiej zwanej głodową, został splądrowany przez wojska polskie, ale zapewne bez większych zniszczeń strukturalnych.
W 1698 roku miał miejsce pożar kościoła, w trakcie którego zniszczony został dach korpusu oraz wieża. Późniejsza odbudowa spowodowała częściowe przekształcenie świątyni w stylistyce barokowej, między innymi w 1718 roku przebudowany został szczyt wschodni. W latach 1870-1876 przeprowadzono gruntowną renowację kościoła połączoną z regotyzacją, a w latach 1891-1896 do jego korpusu dobudowano neogotyckie prezbiterium oraz kruchty od strony północnej i południowej. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono w 1928 roku i w latach 1958-1962.
Architektura
Kościół wymurowano z cegły o wątku gotyckim na niskim, kamiennym cokole. Usytuowany został w południowej części miasta lokacyjnego, blisko murów obronnych, w najgłębszym miejscu zakola rzeki Łyny. Jego korpus nawowy otrzymał formę charakterystycznej dla miast regionu Warmii trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, zbudowanej na rzucie prostokąta o wymiarach 39,2 x 23 metry. Przy wschodniej części ściany północnej przystawiono do niego dwuprzęsłową, piętrową zakrystię, a po stronie zachodniej w XV wieku pięciokondygnacyjną wieżę o wymiarach 12,1 x 11,4 metra, flankowaną od północy i południa niskimi aneksami kaplicznymi.
Od zewnątrz korpus nawowy kościoła opięty został uskokowymi przyporami, ustawionymi w narożach ukośnie. Regularny układ elewacji zapewniły symetrycznie rozmieszczone pomiędzy przyporami okna – wysokie, ostrołucznie zamknięte, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Podział horyzontalny zapewnił cokół, gzyms kapnikowy pod oknami oraz tynkowana opaska pod okapem dachu. Stosunkowo wysoki dach przykrywający wszystkie nawy korpusu oparty była na dwóch szczytach, prawdopodobnie schodkowych, zdobionych ciągłymi blendami w układzie piramidalnym, z których zachodni w XV wieku został przysłonięty wieżą.
W przyziemiu ściany zachodniej wieży osadzono profilowany portal wejściowy. Po bokach i powyżej elewacje zewnętrzne wieży ozdobiono ostrołucznymi, niektórymi zdwojonymi blendami, z których te na dwóch środkowych kondygnacjach otrzymały wałkowe profile. Ponadto blendy pierwszego piętra wypełniono dekoracją maswerkową dzielącą płyciny na dwa lancety z krzyżem, a na drugim piętrze uproszczonym laskowaniem o motywie krzyża. Na trzecim piętrze blendy otrzymały największą szerokość i wysokość, zaś na czwartym piętrze utworzono blendy najwęższe, flankujące zdwojone przeźrocza. Poza jednym tynkowanym fryzem nad przyziemiem nie zastosowano podziałów poziomych elewacji.
Wnętrze kościoła zarówno w szerokiej na 8,2 metra nawie głównej, jak i w nawach bocznych o szerokości 4,3 metra, nakryły sklepienia gwiaździste (sześcioramienne w nawie głównej, czteroramienne w nawach bocznych), wsparte na ośmiu rozmieszczonych w dwóch rzędach ośmiobocznych, gładkich filarach i czterech półfilarach przyściennych. Bogato profilowane, ostrołuczne arkady opuszczono na wąskie opaski impostowe filarów, żebra sklepień natomiast na podwieszane wsporniki. Zakrystię przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a jej piętro zostało otwarte na nawę północną trzema ostrołucznymi arkadami. W kaplicach przywieżowych umieszczono sklepienia gwiaździste ośmioramienne.
Stan obecny
Kościół św. Piotra i Pawła został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Jego bryłę powiększono o prostokątne prezbiterium po stronie wschodniej oraz o dwie kruchty północne i jedną południową. Na wieżę nałożono nowożytny hełm, zaś na kalenicę dachu korpusu wieżyczkę na sygnaturkę. Ponadto bryła kościoła jest dziś bardziej przysadzista niż pierwotnie, za sprawą obniżonego znacznie dachu korpusu (ślady pierwotnego widoczne są jeszcze na wschodniej ścianie wieży). Nie zachował się średniowieczny szczyt wschodni, a od zachodu widoczne są tyko resztki szczytu przy wieży. Więcej szczęścia miały bogato zdobione elewacje wieży oraz sklepienia wewnątrz kościoła. Wśród najstarszych i najcenniejszych zabytków ruchomych fary znajdują się: relikwiarz św. Idy z 1400 roku, gotyckie kielichy z XV wieku oraz pacyfikał z XIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.