Historia
Gród legnicki był jednym z najstarszych i najważniejszych ośrodków osadniczych wczesnośredniowiecznego Śląska. Pierwsze drewniano – ziemne umocnienia wznieśli około VIII wieku słowiańscy Trzebowianie. Następnie około 985 roku w czasach panowania Mieszka I wybudowano nowy gród, w celu zabezpieczenia Śląska, po jego przyłączeniu do monarchii Piastów. Na jego miejscu w końcu XII lub na początku XIII wieku wzniesiono zamek, który był jedną z pierwszych murowanych warowni na ziemiach polskich. Stanowił on główną rezydencją księcia Bolesława I Wysokiego i jego syna Henryka Brodatego. O jego sile świadczył fakt, iż skutecznie obronił się przed oblegającymi go Mongołami w 1241 roku.
Najstarsze wzmianki o zabudowaniach zamku pojawiły się w 1149 roku, gdy książę Bolesław Kędzierzawy nadał kaplicę św. Benedykta w Legnicy klasztorowi na Ołbinie we Wrocławiu, oraz w 1193 roku, kiedy to wzmiankowana została kaplica legnicka jako własność opactwa ołbińskiego. W 1201 roku jako własność tegoż klasztoru odnotowana została legnicka kaplica pod wezwaniem św. Wawrzyńca, natomiast w 1253 roku wspomniane zostało podwójne wezwanie kaplicy dedykowanej św. Benedyktowi i Wawrzyńcowi. Sam zamek odnotowano w źródłach pisanych w 1241 roku, a w 1256 i 1257 roku wspomniany został łącznie z wieżami.
W XV wieku przebudowę zamku zainicjował książę Ludwik II, a następnie kontynuował ją Fryderyk II na początku XVI stulecia. Fortyfikacje uzyskały formę obwałowań i czterech narożnych bastej otoczonych fosą. W tamtym okresie zamek gościł wielu władców, organizowano liczne przyjęcia i uczty. Wśród nich wesele księcia Henryka IX z Zofią, córką Jerzego Hohenzollerna w roku 1560, czy trwająca aż pięć dni uczta z okazji wizyty cesarza Maksymiliana, w której uczestniczyło dwa tysiące gości.
W XVII wieku książę Jerzy Rudolf przebudował skrzydło wschodnie i południowe oraz wzniósł wieżę zegarową. Około 1660 roku zbudowano nową Bramę Lubińską, wzmacniając ją przedbramiem. W 1675 roku wymarła linia piastów legnicko – brzeskich, a zamek przeszedł pod władanie namiestników habsburskich. W 1711 roku rezydencje zniszczył pożar. Późniejsza odbudowa nadała jej charakter barokowego pałacu. Kolejne pożary dotykały zamek w latach 1835, 1840 i po raz ostatni w 1945 roku. Odbudowany został w latach sześćdziesiątych XX wieku.
Architektura
Zamek z początku XIII wieku usytuowany był na miejscu starszego grodu, po zachodniej stronie rzeki Kaczawy i po południowej stronie wpadającej do niej rzeki Czarna Woda. Składał się z obwodu drewniano – ziemnych obwarowań zakreślających w planie wydłużony na linii wschód – zachód kształt o zaokrąglonych narożnikach. Wewnątrz obwodu poprzeczne fortyfikacja dzieliły obszar zamku na dwie części: nieco większą wschodnią, gdzie koncentrowały się najważniejsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne, oraz mniejszą zachodnią o charakterze podzamcza. Po południowej stronie zamku uformowała się osada, a następnie obwarowane miasto, którego mury obronne połączono od wschodu i zachodu z zamkiem. Miasto i zamek oddzielone były od siebie fosą.
W południowej części zamku, równolegle dłuższymi bokami do obwarowań usytuowano wielki pałac o wymiarach 16,1 x 61,5 metrów, wzniesiony z cegły układanej w wątku wendyjskim. Była to budowla trójkondygnacyjna o wysokości około 12 metrów i murach grubości 2-2,1 metra (zewnętrzna ściana południowa była nieco grubsza od zwróconej ku dziedzińcowi ścianie północnej). Ponad gospodarczym przyziemiem znajdowało się pierwsze piętro, wysokie na 2,5 metra. Od strony dziedzińca miało ono rząd rozmieszczonych na przemian wejść o półkolistych portalach i małych, silnie rozglifionych okienek. Pozwala to przypuszczać, iż pierwsze piętro podzielone było pierwotnie przepierzeniami na sześć izb. Zarówno parter jak i piętro przykryte były drewnianymi stropami płaskimi. Drugie piętro, sądząc po 6 metrowej wysokości, zajmowane było przez reprezentacyjną salę i izby książęce. W części wschodniej leżała wielka aula oświetlana przez sześć, umieszczonych na przeciwko siebie okazałych okien, prawdopodobnie biforiów. Otwory te były zamykane od wewnątrz drewnianymi okiennicami, zachowały się bowiem kanały po zasuwach. Jej maksymalne wymiary mogły wynosić 32 x 13,5 metra, a wnętrze prawdopodobnie było podzielone kolumnami na dwie nawy i nakryte stropem belkowym. Wejście do auli znajdowało się centralnie w północnej ścianie i prowadziło bezpośrednio z dziedzińca. Komunikację między piętrami zapewniały zapewne zewnętrzne schody od strony dziedzińca. W grubości murów znajdował się także sklepiony korytarzyk zaopatrzony w mały otwór szczelinowy i piscinę. Prowadził on zapewne do wykusza latrynowego. Trzy komnaty książęce znajdowały się po stronie zachodniej. Odkryto tam otwory w formie okulusów, narożny kominek i kolejny korytarz w grubości muru. Było to albo sekretne połączenie, albo przejście do latryny.
Przy północnej elewacji pałacu znajdowała się wspaniała kaplica datowana na lata 1220-1230, wzniesiona z cegły o układzie wendyjskim, za wyjątkiem filarów i detali architektonicznych wykonanych z ciosów piaskowca. Była to wolnostojąca, dwukondygnacyjna budowla na planie regularnego wieloboku o średnicy około 12,5 metrów, z wydzielonym na wschodzie prawie kwadratowym prezbiterium, zakończonym wieloboczną apsydą (4,3 x 7 metrów łącznie z apsydą). Ściany kaplicy obiegał od zewnątrz profilowany, kamienny cokół oraz wspierały narożne lizeno – przypory. Ponadto elewacje zdobiły późnoromańskie fryzy z motywami półpalmet, lilii, rozet, czy liści akantu. Wnętrze nawy założono na planie sześcioboku z obejściem na rzucie dwunastoboku, natomiast apsyda w środku miała kształt półkolisty. Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Górna kondygnacja nawy, mieszcząca zapewne prywatną kaplicę książęcą, połączona była gankiem z palatium.
W XIII wieku zbudowane zostały ponadto monumentalne, murowane z cegły wieże obronne. Wzmocniły one starszy, drewniano – ziemny wał otaczający zamek. Wschodnia wieża św. Piotra wzniesiona została na planie koła o średnicy wewnętrznej około 6 metrów, z murami grubymi aż na 4,5 metra. W jej podziemiu znajdował się loch więzienny. Druga, zwana wieżą św. Jadwigi, umieszczona została w południowo – zachodnim narożu zamku. Uzyskała wewnętrzną średnicę 6 metrów przy murach grubości 2,5 metra. W XIII wieku miała około 13 metrów wysokości, ale na początku XV wieku nadbudowano ją ośmioboczną partią. W podziemiach mieściła więzienie, a górne części pełniły funkcje mieszkalne. Trzecia wieża, zwana Lubińską, stała przy północnym odcinku obwodu obronnego. Zbudowana była na planie kwadratu o bokach długości około 4,6 metra i murach grubych jedynie na 1 metr. W jej sąsiedztwie usytuowana była brama prowadząca na podgrodzie.
W drugiej połowie XV wieku książę brzeski Fryderyk I dokonał przebudowy palatium. Uzyskało ono symetryczny plan z wielkimi salami pośrodku i apartamentami złożonymi z sieni i dwóch pomieszczeń po bokach. Dolne pomieszczenia i aula były sklepione, górną aulę nakrywał strop drewniany. Otwierała się ona na dziedziniec oknami w dużych, ostrołukowych wnękach z siedziskami. Mniejsze wnętrza oświetlone były oknami w kotarowych oprawach, niektóre z nich przekształcano na wykusze osadzone na kamiennych wspornikach. O ich reprezentacyjnym przeznaczeniu świadczą pozostałości malowideł na tynku. W jednej z sieni znajdowała się klatka schodowa prowadząca do piwnicy, a w oby dwu zewnętrzne wejścia prowadzące z pewnością do krużganków.
Stan obecny
Zamek legnicki pod względem programu ideowego, artystycznego i architektonicznego nie miał sobie równych na terenie ówczesnej Polski. Jego fundator, książę Henryk Brodaty nawiązywał do budownictwa dworskiego pierwszych piastów, ale i do palatiów cesarskich dynastii Staufów. Z założenia tego do naszych czasów przetrwały jedynie wieże św. Piotra i św. Jadwigi, dość czytelna pozostaje także bryła pałacu (dawnego palatium) z widocznymi murami obwodowymi do wysokości 12 metrów i pozostałościami dawnych otworów okiennych i wejściowych. Ocalały również relikty romańskiej kaplicy odsłonięte w trakcie prac konserwatorskich. Zamek legnicki przeszedł w ostatnim czasie rewitalizację. Dostępny jest dla turystów, lecz zwiedza się go tylko w ograniczonym zakresie z powodu instytucji oświatowych mieszczących się w zabytkowych budynkach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.