Historia
Gród legnicki był jednym z najstarszych i najważniejszych ośrodków osadniczych Śląska we wczesnym średniowieczu. Pierwsze drewniano – ziemne zabudowania wznieśli około VIII wieku słowiańscy Trzebowianie. Następnie około 985 roku w czasach panowania Mieszka I wybudowano dwuczłonowe obwałowania, w celu zabezpieczenia Śląska po jego przyłączeniu do monarchii Piastów. Na miejscu tego grodu w końcu XII lub na początku XIII wieku wzniesiono zamek, który był jedną z pierwszych murowanych warowni na ziemiach polskich. Stanowił główną rezydencją księcia Bolesława I Wysokiego i jego syna Henryka Brodatego. Henryk należał do najsilniejszych książąt epoki rozbicia dzielnicowego. Otrzymawszy po ojcu bogatą śląską dzielnicę, w 1232 roku przejął władzę nad Małopolską i opanował Kraków, a do 1234 roku zawładnął częścią Wielkopolski. Choć nie zdołał sięgnąć po koronę, to zorganizował okazały ośrodek, wyposażony w atrybuty architektoniczne kojarzone z władzą królewską już od czasów Karolingów, takie jak murowany pałac z aulą i kaplica, wzniesione w latach 20-tych XIII wieku. Początkowo książę swą siedzibę pragnął założyć w Henrykowie, ale ostatecznie zdecydował się na Legnicę, gród położony w sąsiedztwie intensywnie kolonizowanych i ożywionych gospodarczo terenów zachodniej części Śląska. Być może wybór ten związany był też z chęcią opuszczenia Wrocławia i odejścia od ośrodka władzy biskupiej.
Najstarsze pisemne wzmianki źródłowe o zabudowaniach zamku pojawiły się w 1149 roku, gdy książę Bolesław Kędzierzawy nadał kaplicę św. Benedykta w Legnicy klasztorowi na Ołbinie we Wrocławiu, oraz w 1193 roku, kiedy to wzmiankowana została kaplica legnicka jako własność opactwa ołbińskiego. W 1201 roku jako własność tegoż klasztoru odnotowana została legnicka kaplica pod wezwaniem św. Wawrzyńca, natomiast w 1253 roku wspomniane zostało podwójne wezwanie kaplicy dedykowanej św. Benedyktowi i Wawrzyńcowi. Sam zamek odnotowano w źródłach pisanych w 1241 roku, a w 1256 i 1257 roku wspomniany został łącznie z wieżami.
Wraz ze śmiercią Henryka Brodatego w 1238 roku, Legnicę przejął jego syn Henryk Pobożny. Kontynuował on przebudowę zamku w założenie w pełni murowane, ale prace te przerwane zostały najazdem mongolskim z 1241 roku. Siła legnickiego zamku była już jednak wtedy na tyle duża, iż skutecznie obronił się przed oblężeniem. W 1249 roku, w trakcie podziału Śląska Legnica przypadła synowi Henryka Pobożnego, młodocianemu Bolesławowi Rogatce. Władca ten legnicki zamek znał dość dobrze, gdyż był w nim wcześniej więziony przez swego brata Henryka III. Sam celę jednej z zamkowych wież wykorzystał w 1256 roku do więzienia biskupa wrocławskiego Tomasza I. Rok później natomiast zamkowa straż nie uchroniła go przed uprowadzeniem z Legnicy przez brata, księcia Konrada.
W pierwszej połowie XV wieku książę legnicki Ludwik II zainicjował przebudowę zamku, mającą podnieść komfort staroświeckiej, zbyt ubogiej i niewygodnej już wówczas siedziby, a także podwyższyć jej wieże, by stały się widomym znakiem prestiżu władcy. Przebywając w 1416 roku w podparyskim Saint Denis zatrudnił architekta, następnie przysłał do Legnicy odpowiednią sumę pieniędzy, projekty i kamieniarza. Zwrócił się również do burgrabiego i rady miejskiej by wykonali wszystkie prace według planów. Przebudowę zamku kontynuował Fryderyk I, za którego przekształcono w stylistyce późnogotyckiej romańskie palatium, oraz w latach 1527-1533 Fryderyk II, kiedy to do wystroju budowli zaczęto wprowadzać formy renesansowe, natomiast fortyfikacje wzmocniono obwałowaniami i czterema narożnymi bastejami. Następnie pod koniec XVI wieku zbudowano renesansowy budynek, wypełniający przestrzeń między wieżą św. Piotra a palatium. Jego dostawienie oraz przebudowa pałacu prawdopodobnie miały związek z bujnym życiem towarzyskim, jakie w tamtym czasie było prowadzone na zamku. Gościł on wielu władców, organizowano liczne przyjęcia i uczty. Wśród nich wesele księcia Henryka IX z Zofią, córką Jerzego Hohenzollerna w roku 1560, czy trwającą aż pięć dni ucztę z okazji wizyty cesarza Maksymiliana, w której uczestniczyć miało przeszło dwa tysiące gości.
Największe zmiany w architekturze zamku poczynione zostały w pierwszej połowie XVII wieku. Książę Jerzy Rudolf nakazał wyburzyć część średniowiecznych zabudowań wraz z murem obronnym od północy i rozebrał w 1621 roku wspaniałą romańską kaplicę pałacową. Ufundował natomiast nowożytne skrzydła północne i wschodnie, zamykające dziedziniec wraz z wieżą zegarową od zachodu. Ponadto przebudowano bramę północną oraz w gospodarczej części zamku wzniesiono długi budynek arsenału. Modernizacja i przekształcenia zamku w stylistyce późnorenesansowej trwały aż do lat 70-tych XVII wieku. W 1675 roku, gdy wymarła linia piastów legnicko – brzeskich, przez co zamek przeszedł pod władanie namiestników habsburskich, a wprowadzanie kolejnych zmian w zabudowie spowolniło. Dopiero gdy w 1711 roku rezydencję zniszczył pożar, późniejsza odbudowa nadała jej charakter barokowego pałacu. Następne pożary dotykały dawny zamek w latach 1835, 1840 i po raz ostatni w 1945 roku. Ostatnia odbudowa zamku przeprowadzona została w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Zamek z początku XIII wieku usytuowany był na miejscu starszego grodu, po zachodniej stronie rzeki Kaczawy i po południowej stronie wpadającej do niej rzeki Czarna Woda. Składał się z obwodu drewniano – ziemnych obwarowań zakreślających w planie wydłużony na linii wschód – zachód kształt o zaokrąglonych narożnikach. Wewnątrz obwodu poprzeczna fortyfikacja dzieliła obszar zamku na dwie części: nieco większą wschodnią, gdzie koncentrowały się najważniejsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne, oraz mniejszą zachodnią o charakterze podzamcza, być może z domem kasztelana. Po południowej stronie zamku uformowała się osada, a następnie obwarowane miasto, którego mury obronne na przełomie XIII i XIV wieku połączono od wschodu i zachodu z zamkiem. Miasto i zamek oddzielone były od siebie fosą.
W południowej części zamku, równolegle dłuższymi bokami do obwarowań, usytuowano wielki romański pałac o wymiarach 16,1 x 61,5 metrów, wzniesiony z cegły układanej w wątku wendyjskim, ze starannie spoinowanymi elewacjami i wykonanymi z piaskowca obramieniami okiennymi oraz portalowymi. Ze względu na niepewne podłoże, budynek posadowiono wzdłuż dłuższych boków na mocnych kamiennych filarach fundamentowych, między którymi rozpięto po dziesięć łęków z cegły i płaskich kamieni. Powyżej gruntu budowla była trójkondygnacyjna, o wysokości około 12 metrów od poziomu dziedzińca do gzymsu koronującego, z murami obwodowymi grubości 2-2,1 metra (zewnętrzna ściana południowa była nieco grubsza od zwróconej ku dziedzińcowi ścianie północnej). Całość przykrywał dwuspadowy dach, oparty od wschodu i zachodu na trójkątnych szczytach.
Najniższa kondygnacja palatium miała funkcję gospodarczą. Od strony dziedzińca doświetlona była rozglifionymi do wnętrza dziewięcioma otworami szczelinowymi, natomiast od południa nie umieszczono żadnych otworów, gdyż ściana pałacu przylegała bezpośrednio do wału ziemnego. Po dwa szczelinowe okna doświetlały również przyziemie od wschodu i zachodu przez krótsze ściany budynku. Wejście prowadziło z dziedzińca przez szeroki, odcinkowo zamknięty portal, umieszczony we wschodnim końcu elewacji północnej. Cała najniższa kondygnacja przykryta była drewnianym stropem, opartym na podciągu przebiegającym wzdłuż budynku, wspieranym przez drewniane słupy i zapewne podzielonym lekkimi przegrodami na mniejsze, mieszczące spiżarnie wnętrza.
Ponad gospodarczym przyziemiem znajdowało się mieszkalne pierwsze piętro, wysokie na 2,5 metra. Od strony dziedzińca miało ono rząd rozmieszczonych na przemian wejść i małych, obustronnie rozglifionych okienek. Sześć wejść ujęto piaskowcowymi portalami o półkolistych zamknięciach, półkoliście zamknięto również siedem okien. Pozwalałoby to przypuszczać, iż pierwsze piętro podzielone było pierwotnie przepierzeniami na sześć izb, z których jedna oświetlana była od strony dziedzińca dwoma oknami, a pozostałe pojedynczymi, przy czym zarówno okna, jak i drzwi były zamykane (drzwi zaopatrzone zostały w rygle). Jako, że portale znajdowały się na wysokości około 3,5 metra nad dziedzińcem, musiały do nich prowadzić drewniane schody. Piętro przykryte było podobnie jak parter – drewnianymi stropami płaskimi.
Drugie piętro palatium, sądząc po 6 metrowej wysokości, zajmowane było przez reprezentacyjną salę i trzy izby książęce. W części wschodniej znajdowała się wielka aula o maksymalnych wymiarach 32 x 13,5 metra, oświetlana przez sześć okazałych, umieszczonych naprzeciwko siebie półkolistych biforiów, utworzonych po trzy od północy i południa. Otwory te, szerokie na około 2,5 metra, wysokie na ponad 3 metry, zamykano od wewnątrz drewnianymi okiennicami, blokowanymi długimi zasuwami osadzanymi w otworach w murze. Wnętrze auli prawdopodobnie podzielone było słupami na dwie nawy i nakryte stropem belkowym. Blokowane ryglem wejście znajdowało się w ścianie północnej. Ponadto w grubości muru wschodniego znajdował się sklepiony kolebką korytarzyk o szerokości zaledwie 0,8 metra, zaopatrzony w mały otwór szczelinowy i piscinę. Prowadził on zapewne do wykusza latrynowego. Zachodnią część drugiego piętra palatium zajmowały trzy komnaty książęce. Ich oświetlenie zapewniały wysoko przebite od północy otwory w formie okulusów, a także jedno duże okno południowe, zbliżone formą do zastosowanych w auli. Do komnat mieszkalnych wiódł z zewnątrz tylko jeden portal, umiejscowiony naprzeciwko zamkowej kaplicy. Wewnątrz jedną z komnat ogrzewał narożny kominek, natomiast do latryny prowadził kolejny korytarz w grubości muru (być może łączył on też dwie komnaty).
Przy północnej elewacji pałacu od lat 1220-1230 znajdowała się kaplica, jedna z najwspanialszych wówczas pod względem układu przestrzennego i wystroju architektonicznego budowli sakralnych, pozbawiona odpowiedników w innych dzielnicach Polski, wzorowana na ówczesnej architekturze nadreńskiej, przy niewykluczonym wpływie kaplic templariuszy. Wzniesiono ją z cegły o układzie wendyjskim, za wyjątkiem filarów i detali architektonicznych wykonanych z ciosów piaskowca. Była to wolnostojąca, jedno lub dwukondygnacyjna konstrukcja na planie regularnego wieloboku o średnicy około 12,5 metrów, z wydzielonym na wschodzie prawie kwadratowym prezbiterium, zakończonym wieloboczną apsydą. Część wschodnia, a więc prezbiterium i apsyda posiadały wymiary 4,3 x 7 metrów. Zewnętrzny poligon został rozmierzony niezwykle rygorystycznie, bowiem jego regularności nie złamano nawet przy rozwiązaniu trudnego problemu połączenia głównej bryły kaplicy z prezbiterium. Ściany kaplicy o grubości 1,1 metra obiegał od zewnątrz profilowany, kamienny cokół oraz wspierały narożne lizeno – przypory. Ponadto elewacje zewnętrzne zdobiły późnoromańskie fryzy. Korpus kaplicy prawdopodobnie wieńczył stromy dach z latarnią, podczas gdy prezbiterium przykryte było dachem dwuspadowym.
Wnętrze nawy kaplicy założono na planie sześcioboku z obejściem na rzucie dwunastoboku, natomiast apsyda w środku miała kształt półkolisty. Łącząca korpus z prezbiterium arkada tęczy była zdwojona, z rzadko stosowanym filarem na osi (dzięki niemu zachowana została zasada odpowiedniości jednej ściany sześcioboku dwóm ścianom dwunastoboku i niezmieniony rytm sklepień). Sześć klinowych, ustawionych centralnie w wielobocznym wnętrzu filarów, wyodrębniało okrężną nawę od wąskiej, prawdopodobnie otwartej od góry przestrzeni środkowej. Prezbiterium oraz nawa okrężna zostały otynkowane i przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi (prezbiterium w układzie sześciodzielnym). Ich wsparta od zewnątrz niewielkimi przyporami konstrukcja, ostrołuczne łęki między przęsłami oraz w pełni wykształcone, bogato profilowane żebra jarzmowe i krzyżowe, świadczyły o zastosowaniu technik epoki wczesnego gotyku, podczas gdy stylizacja ornamentyki baz, cokołów, kapiteli, gzymsów oraz zworników należała do późnej fazy romanizmu. Bogato ukształtowano zwłaszcza zwisające zworniki, z wyobrażeniami smoków, ptaków i różnorodnych motywów roślinnych. Kapitele podtrzymujące archiwolty arkad były dekorowane plecionkę półpalmetową. Wielkie bogactwo ornamentyki roślinnej wykazywały fryzy z motywami półpalmet, lilii, rozet i akantu, rzeźbione bardzo plastycznie a nawet ażurowo. Narożne służki na zespolonych potrójnych bazach, z których każda większa, środkowa podtrzymywała żebro jarzmowe, zwieńczone były koryntyzującymi kapitelami. W dolnej części, ale tylko od strony obejścia, znajdował się profilowany kamienny cokół, który wraz z 0,5 metrową różnicą wysokości wywyższonej posadzki centralnej części kaplicy, podkreślał architektonicznie rdzeń budowli.
Prezbiterium kaplicy posiadało zapewne jeden poziom, natomiast korpus mógł mieścić drugą kondygnację, na co wskazywałaby grubość murów, sąsiedztwo palatium i podobieństwo planu do innych centralnych budowli dwukondygnacyjnych. W takim wypadku na górze mieściłaby się prywatna kaplica książęca, która mogła być połączona gankiem z siedzibą mieszkalną. Z drugiej strony na jednokondygnacyjność legnickiej kaplicy wskazywałoby odstępstwo od obowiązującej w kaplicach podwójnych zasady stopniowania wystroju wnętrz (w Legnicy dekoracja architektoniczna była jak na przyziemie zbyt bogata), zaś znaczna grubość muru mogła być potrzebna ze względu na zastosowane sklepienia. Ponadto wewnętrzny sześciobok utworzony z filarów nie musiał formować otworu w posadzce drugiej kondygnacji, lecz mógł bezpośrednio dźwigać latarnię. Tą otwartą centralną partię świątyni, być może przeznaczono na ustawienie relikwii lub chrzcielnicy.
W pierwszej połowie XIII wieku na terenie zamku zbudowane zostały trzy murowane z cegły wieże obronne, które wzmocniły starszy, drewniano – ziemny wał otaczający całe założenie. Po stronie wschodniej, w głównej części zamku wzniesiono cylindryczną wieżę św. Piotra, usytuowaną w odległości około 14 metrów od palatium. Mniejszego dziedzińca zachodniego i bramy wjazdowej do zamku chroniła cylindryczna wieża św. Jadwigi, usytuowana w południowo – zachodnim narożniku obwałowań. Trzecia wieża, zwana Lubińską, stała przy północnym odcinku obwodu obronnego, gdzie zapewne flankowała przejazd łączący dwa człony zamku i strzegła zarazem główny obwód obwałowań. Jako jedyna już od chwili powstania połączona była z krótkim odcinkiem muru obronnego. Jako jedyna też nie pełniła funkcji bergfriedu.
Wschodnia wieża św. Piotra wzniesiona została na planie koła o średnicy wewnętrznej około 5 metrów, z murami grubymi na poziomie przyziemia aż na 4,5 metra. Pierwotnie osiągała wysokość około 25 metrów. W jej podziemiu znajdował się loch więzienny, przykryty sklepieniem ośmiobocznym, górą przechodzącym w kopułę. Stanowiło ono podstawę podłogi wyższej kondygnacji wieży, którą prawdopodobnie przeznaczono dla strażników lub na kolejną celę. Oba pomieszczenia połączono niewielkimi, okrągłymi otworami przebitymi w sklepieniu przyziemia. Wyżej mieściła się przykryta drewnianym stropem kondygnacja wejściowa. Na najwyższej kondygnacji wieży znajdowała się ogrzewana izba mieszkalna, nad którą w okresie romańskim przebiegała już tylko galeria obronna z blankami. Ogrzewana izba zapewne stanowić miała w razie zdobycia zamku przez nieprzyjaciół miejsce ostatniej ucieczki dla księcia i jego najbliższych.
Wieża św. Jadwigi uzyskała wewnętrzną średnicę 6 metrów przy murach grubości 2,5 metra, była więc nieco mniej masywna. W XIII wieku sięgała około 20 metrów wysokości. W najniższej kondygnacji mieściła więzienie, mniej więcej na wysokości korony obwałowań znajdowało się wejście, kolejne piętro zajmowała ogrzewana komnatka mieszkalna, a nad nią funkcjonował obronny ganek. W porównaniu z wieżą św. Jadwigi, wieża zwana Lubińską posiadała znacznie skromniejsze rozmiary. Zbudowana była na planie kwadratu o bokach długości około 4,6 metra i murach grubych jedynie na 1 metr. Z tego względu była zapewne najniższą z całej trójki wież.
W pierwszej połowie XV wieku wieża św. Piotra została podwyższona o około 30 metrowej wysokości część wieloboczną, przez co stała się prawie dwa razy wyższa. Elewacje gotyckiej części rozdzielono wąskimi otworami okiennymi i gzymsami z silnie występującymi na zewnątrz rzygaczami o formach torsów i głów zwierzęcych. Okazały gzyms koronujący zwieńczyła ażurowa kamienna balustrada z umieszczonymi na załamaniach ośmioboku smukłymi sterczynami. Wieża św. Jadwigi, stojąca obok bramy prowadzącej do miasta, otrzymała cylindryczną nadbudowę z typowo francuskim przedpiersiem osadzonym na mocno wysuniętych dwustopniowych kamiennych konsolach. Pośrodku platformy powstałej na poziomie tej kondygnacji wzniesiono węższą graniastą nadbudowę z wielobocznym hełmem. Izba umieszczona na kondygnacji pod krenelażem wyposażona została w duże okna z ciosowymi obramieniami, kominek i żebrowe sklepienie. Ściany oraz sklepienie tejże izby u schyłku średniowiecza ozdobiły polichromie z motywem skomplikowanej wici roślinnej, w którą zatopiono postacie rycerzy z napisami na banderolach.
W drugiej połowie XV wieku książę brzeski Fryderyk I dokonał przebudowy palatium, które utraciło pierwotny podział na dwie dolne, niskie kondygnacje i wysokie piętro, zastąpione trzema prawie równej wysokości kondygnacjami. Późnogotycka najniższa kondygnacja zajęła wysokość dawnego przyziemia i pierwszego piętra, druga wypadła na poziomie dawnego piętra książęcego, natomiast trzecie piętro późnogotyckie zostało w całości nadbudowane. Nad nim prawdopodobnie znajdowała się jeszcze niska kondygnacja konstrukcji szachulcowej. W przyziemiu, które zachowało gospodarcze przeznaczenie, założono masywne sklepienie kolebkowe. Druga i trzecia kondygnacja uzyskały symetryczny plan z wielką salą reprezentacyjną pośrodku i dwoma przestrzeniami mieszkalnymi po bokach, złożonymi z sieni i dwóch pomieszczeń każda. Środkową aulę przykryto żebrowymi sklepieniami, wspartymi na trzech wielobocznych kamiennych filarach w osi sali. Wejścia do niej wiodły jedynie z bocznych sieni, do których prowadziły z dziedzińca ostrołukowe portale z maswerkami dekorującymi nadświetla nad drzwiami. Górną środkową salę przykryto drewnianym stropem i wyposażono w duże ostrołukowe wnęki z kamiennymi siedziskami po bokach. Oświetlenie mniejszych wnętrz zapewniono ostrołucznymi oknami, od zewnątrz ujętymi w kamienne obramienia o kotarowym wystroju łęków. Ponadto fasady urozmaiciły wykusze podwyższonego i przykrytego bardziej stromym dachem pałacu. W jednej z sieni znajdowała się spiralna klatka schodowa prowadząca do najniższej kondygnacji, ale komunikację pionową zapewniały przede wszystkim zewnętrzne drewniane ganki od strony dziedzińca.
W XV wieku zamek na całym obwodzie chroniony był już ceglanym murem obronnym, połączonym od wschodu i zachodu z miejskimi murami obronnymi. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa, również zintegrowana z fosą miejską. Wjazd od strony miasta prowadził od zachodu, poprzez bramę w pobliżu wieży św. Jadwigi, natomiast z zewnątrz, z pominięciem miasta, droga do zamku prowadziła od północy, poprzez bramę przy wieży Lubińskiej. Ta druga brama u schyłku średniowiecza wzmocniona została wieloboczną basteją, czy też rodzajem przedbramia o wydłużonym kształcie oraz grubych i niskich murach, zaopatrzonych w strzelnice dla broni palnej.
Stan obecny
Średniowieczny zamek legnicki pod względem programu ideowego, artystycznego i architektonicznego nie miał sobie równych na terenie Śląska. Jego fundator, książę Henryk Brodaty, nawiązywał do budownictwa dworskiego pierwszych Piastów, ale i do palatiów cesarskich dynastii Staufów. Z założenia tego do czasów współczesnych przetrwały jedynie wieże św. Piotra i św. Jadwigi, obie z gotyckimi górnymi częściami, dość czytelna pozostaje także bryła pałacu (dawnego palatium) z widocznymi murami obwodowymi do wysokości 12 metrów i pozostałościami dawnych otworów okiennych i wejściowych. Jedynie relikty odsłonięte w trakcie prac konserwatorskich pozostały z romańskiej kaplicy. Całkowicie rozebrana została po pożarze z 1711 roku wieża Lubińska. W ostatnim czasie zamek legnicki przeszedł rewitalizację. Dostępny jest dla turystów, lecz zwiedza się go tylko w ograniczonym zakresie z powodu instytucji oświatowych mieszczących się w zabytkowych budynkach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich, Warszawa 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.
Rozpędowski J., Różycka E., Zamek legnicki, Wrocław 1968.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 1, Warszawa 2019.