Historia
Początki kościoła Marii Panny w Legnicy prawdopodobnie sięgały drugiej połowy XII wieku, kiedy to książę Bolesław Wysoki miał na południowy – wschód od grodu wybudować pierwszy, drewniany jeszcze kościół. W 1192 roku na jego miejscu z fundacji biskupa wrocławskiego Franko, wybudowany został z kamienia romański kościół, który w XIII wieku został rozbudowany ale uległ zniszczeniu w 1338 roku w wyniku pożaru.
Przed 1386 rokiem kościół odbudowano, przekształcając w większą budowlę halową, trójnawową. W tymże roku rozliczono prace budowlane z mistrzem Clawisem, Heynrichem Beryngerem i Nicclosem Beckerem. W 1413 roku przekazana została darowizna na rozpoczęcie budowy prezbiterium, natomiast po 1417 roku wzniesiono kaplicę cechu sukienników. W latach 1450-1468 proboszcz i kanonik Martin Cromer powiększył bryłę kościoła, poprzez przebudowanie prezbiterium i podwyższenie nawy środkowej. W efekcie kościół stał się budowlą bazylikową. Za panowania Fryderyka I Legnickiego podwyższono południową wieżę, na co zgodę władca wydał w 1487 roku. Odtąd kościół miał dwie wieże o różnej wysokości i zwieńczeniu.
W 1822 roku kościół spłonął po uderzenia pioruna, na skutek czego zawaliła się górna część wieży południowej. Uszkodzone zostało także sklepienie prezbiterium, następnie rozebrane. W latach 1824 – 1828 kościół został odbudowany, a przy okazji nadbudowano nawy boczne, przekształcając świątynię ponownie w budynek halowy. Przekształcono również fasadę, tak by miała jednakowej wysokości i kształtu wieże. W 1905 roku przystąpiono do kolejnej, trwającej trzy lata przebudowy, w trakcie której odnowiono sklepienia zakrystii i kaplicy Sukienników. Podczas prac remontowych zostały zlikwidowane wewnętrzne empory boczne oraz wykonane nowe witraże. Wnętrze kościoła pomalowano w jasnym kolorze, a filary w geometryczne wzory. Rozległe roboty objęły także wieże i dachy.
Architektura
Najstarszy murowany kościół romański był budowlą jednonawową, od wschodu zapewne zamkniętą półkolistą apsydą. Całość zbudowana była z ciosów piaskowca. Późnoromański kościół z XIII wieku miał być już budowlą trójnawową o wąskich nawach bocznych i wydłużonym prezbiterium. Mieścił się on blisko południowo – wschodniego narożnika miasta, od przełomu XIII i XIV wieku w pobliżu miejskiego muru obronnego i bramy Wrocławskiej.
Kościół gotycki z XIV-XV wieku wzniesiono z cegły w wątku gotyckim i w mniejszym stopniu w wątku wendyjskim (część południowa), przy użyciu ciosów do utworzenia detali architektonicznych oraz cokołu. Pierwotnie posiadał formę halową, od drugiej połowy XV wieku bazylikową, trójnawową, siedmioprzęsłową, wzniesioną na planie wydłużonego prostokąta, z dwoma czworobocznymi wieżami od strony zachodniej i z krótkim, jednoprzęsłowym, czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej, co ciekawe nieco wyższym od nawy głównej. Po stronie południowej korpusu usytuowana została dwuprzęsłowa kaplica Sukienników oraz zakrystia (w XIV wieku jednoprzęsłowa, w 1484 roku przedłużona ku wschodowi, ostatecznie trójprzęsłowa).
Od strony zewnętrznej bryłę kościoła za wyjątkiem prezbiterium opięto przyporami, w narożnikach umieszczonymi nieco archaicznie pod kątem prostym a nie ukośnie. Przy wieży północnej i południowej obok przypór umieszczono wieżyczki schodowe, natomiast na wysokości drugiego przęsła od zachodu między przyporami nawy bocznej utworzono kruchtę. Gładkie elewacje prezbiterium osadzono na podmurowaniu i przepruto na linii północ – południe sklepionym przejściem. W murach kościoła przepruto ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Wypełniono je maswerkami (przeważnie trójdzielnymi w korpusie, sześciodzielnymi w prezbiterium) i osadzono w nawach bocznych oraz prezbiterium na gzymsie kapnikowym. Podział horyzontalny elewacji zapewnił też niski, kamienny cokół.
Wieże zachodnie rozdzielono między kondygnacjami gzymsami kordonowymi. Obie wzniesiono na planie czworoboków, ale południową po 1487 roku podwyższono dwoma kolejnymi piętrami na rzucie ośmioboku, na które założono wysoką iglicę. Wieża północna mogła być przykryta dachem czterospadowym, kalenicowym. Elewacje wież przepruto dużymi, ostrołucznymi oknami, ale największe okno umieszczono w przęśle międzywieżowym na osi nawy głównej.
We wnętrzu podział na nawy zapewniły czworoboczne filary z wklęskami na krawędziach. Nad nawą główną rozpostarto sklepienie sieciowe, w nawach bocznych krzyżowo – żebrowe. Zakrystię oraz sąsiednią kaplicę również przykryto sklepieniem sieciowym, przy czym w zakrystii żebra opuszczono na służki, w kaplicy zaś na wsporniki. Kaplicę Sukienników otwarto na nawę południową dwoma profilowanymi arkadami.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół utracił późnogotycką, urozmaiconą bryłę kosztem neogotyckich prób ujednolicenia budowli. Za sprawą XIX-wiecznej przebudowy nawy boczne są podwyższone i przeprute okrągłymi oknami. Podobnie podwyższona i zrównana z kaplicą Sukienników jest zakrystia, a wieża północna przekształcona i ujednolicona z południową. Obie posiadają dziś neogotyckie zwieńczenia. Podwyższone zostało też przęsło międzywieżowe. Wymieniona lub odnowiona została większość detali architektonicznych (maswerki okienne, portale, elementy podtrzymywania sklepień). Wewnątrz nie zachowało się sklepienie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.