Historia
Parafia w Łęgu założona została w 1309 roku przez biskupa płockiego Jana z rodu Dołęgów, który zezwolił też swemu bratankowi, Włodzimierzowi, będącemu właścicielem wsi, na budowę pierwszego, zapewne jeszcze drewnianego kościoła. Uposażenie tej budowli powiększone zostało w 1388 roku przez Jana z Łęgu, plebana a później kanonika płockiego.
Budowę murowanego kościoła św. Katarzyny rozpoczęto w 1409 roku od wzniesienia prezbiterium, utworzonego staraniem Włodzimierza z Kurdwanowa. Do prezbiterium dopiero około 1470 roku dobudowano nawę, ufundowaną przez Mikołaja Dołęgę, kanonika i prepozyta płockiego. Prawdopodobnie pod koniec XV wieku lub najdalej na początku XVI wieku do nawy kościoła dobudowana została jeszcze niska wieża zachodnia.
W późniejszych latach XVI wieku do nawy wstawiono trzy pary murowanych filarów, podtrzymujących drewniane stropy. Nowożytne remonty świątyni przeprowadzono w latach: 1712, 1725, 1817-1825 oraz 1870-1875. Ostatni remont połączony z regotyzacją kościoła, w trakcie której między innymi usunięto filary, wykonano w latach 1977-1987.
Architektura
Kościół utworzony został z prostokątnej nawy i starszego, także czworobocznego ale nieco węższego prezbiterium. Nawę poprzedzono niską wieżą o równej z nią wysokości, z kruchtą w przyziemiu. Do prezbiterium od północy dostawiono zakrystię i skarbiec z pomieszczeniem na piętrze. Mury utworzono z cegieł układanych w wątku gotyckim, ale co ciekawe także i w archaicznym już wówczas wątku wendyjskim.
Ściany kościoła opięte zostały licznymi przyporami, przy czym na jednej z nich, po stronie zachodniej, wmurowano kamień w formie maski. Mury przepruto regularnym rytmem wąskich okien o ostrołucznych w prezbiterium i półkolistych w nawie zamknięciach. Pomiędzy oknami elewacje ozdobiły blendy o kształtach zbliżonych do otworów, ujęte w uskokowe ościeża. Na osi fasady zachodniej i w elewacji południowej umieszczono ceglane, profilowane portale. Portal funkcjonował również w południowej ścianie wieży na wysokości piętra, skąd prowadził na poziom empory. Elewacje wieży udekorowano wysokimi blendami o jedno i dwułucznych zamknięciach.
Wschodnią ścianę prezbiterium ozdobiono późnogotyckim, pięcioosiowym szczytem schodkowym ze sterczynami, okrągłymi przeźroczami obramionymi wałkami i ostrołukowymi blendami rozdzielonymi lizenami. Szczyt ten należał do rzadkiego na Mazowszu typu bez spiętrzonych blend, z ciągłymi płycinami na całej wysokości o proweniencji warmińskiej, gdzie każda blenda otrzymała uskokowe krawędzie i zwieńczenie w postaci trójkątnej wimpergi. Co więcej lizeny w narożnikach zostały do około połowy wysokości sfazowane, ścięto też uskoki blend. Szczyt zachodni nawy podzielono przechodzącymi w sterczyny filarkami kątowymi – lizenami na siedem osi. Pola pomiędzy lizenami wypełniono blendami o różnorodnych zamknięciach.
Wnętrze nawy i prezbiterium przykryto drewnianym stropem płaskim, natomiast zakrystię i skarbczyk sklepiono kolebkowo, a przyziemie wieży krzyżowo, z żebrami o profilu gruszkowym opuszonymi na stożkowe wsporniki i z ceglanym zwornikiem. W południowej ścianie podwieżowej kruchty umieszczono symetrycznie dwie wnęki zamknięte ostrołukami, o ceglanych archiwoltach opartych na wspornikach z kształtek. Wyżej umieszczono jeszcze asymetrycznie jedną niszę, zamkniętą odcinkowo, wyposażoną w głęboki, skośny glif. Po przeciwnej stronie, w ścianie północnej osadzono bardzo wąskie wejście i schody w grubości muru.
Do nawy z podwieżowej kruchty prowadził portal bogato obramowany wałkami i zwieńczony ostrołukiem. Po przeciwnej stronie, w nawie, ostrołukowe wejście osadzono we wnęce o dwuściennym zamknięciu. Ściany boczne nawy pozostawiono już bez wyraźnej artykulacji. W południowym murze nawy umieszczono w grubości muru portal, który być może pierwotnie prowadził na ambonę lub na piętro lektorium. Obszerny otwór tęczy otrzymał formę ostrołukową z profilowaną belką tęczową z XVI wieku. W prezbiterium umieszczono w ścianie wschodniej wnękę sakramentarium o dwubocznym zamknięciu.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny należy do najwcześniejszych gotyckich kościołów wiejskich na Mazowszu, a w związku z tym wyróżnia się wieloma elementami nie spotykanymi w regionie (gęste rozczłonkowanie elewacji za pomocą blend i wąskich okien, forma szczytu wschodniego). W trakcie nowożytnych remontów obniżony został ozdobny fryz z gzymsem wieńczącym, a gzyms wieży zrekonstruowano. Zamurowano też jedno okno południowe by przebić okulus w nawie oraz podobnie uczyniono we wschodniej ścianie prezbiterium na osi, co zniszczyło pierwotną kompozycję elewacji. Wieża zachodnia w okresie nowożytnym uzyskała dach dwuspadowy zamiast czterospadowego, przez co jej XIX-wieczny szczyt częściowo przysłonił gotycki szczyt nawy. Wnętrze posiada obecnie wystrój współczesny, ale zachowało kilka pierwotnych detali architektonicznych (wnęki ścienne, sakramentarium, arkada tęczy, portale).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny pw. św. Katarzyny, A.Lorek, nr 4768, Łęg Probostwo 1997.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.