Historia
Otoczenie Lęborka (Lewinburg) ceglanym murem obronnym zagwarantowane zostało przez zakon krzyżacki w dokumencie lokacyjnym z 1341 roku, a mieszczanie na czas jego budowy mieli być zwolnieni z czynszów. Dzięki temu prace budowlane nad obwarowaniami przeprowadzono relatywnie szybko i już w 1363 roku miasto chronione było murowanym obwodem obronnym.
W 1410 roku Lębork został zajęty przez wojska polskie w trakcie wojny z zakonem krzyżackim, prawdopodobnie jednak fortyfikacje nie doznały poważnych uszkodzeń, a już rok później miasto na mocy pierwszego pokoju toruńskiego powróciło do zakonu. W 1440 roku mieszczanie lęborscy przystąpili do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, zaś czternaście lat później wzięli udział w powstaniu, zakończonym obaleniem władzy krzyżackiej. Już na początku działań zbrojnych miasto zajęły zaciężna wojska gdańskie. Zakon co prawda agitował mieszczan na swoją stronę za pomocą rycerza Barca z Przebędowa, lecz do Lęborka przybył ze Słupska zbrojny oddział pod dowództwem księcia pomorskiego Eryka II, który zabronił mieszczanom na zwołanym w kościele wiecu kontaktów z Krzyżakami. Jednak już w 1460 roku Eryk, który sam pragnął zająć Lębork i pobliski Bytów, zmusił do wycofania oddziały gdańskie i przekazał miasto zakonowi, a pod koniec wojny wykupił miasto od stacjonujących tam najemników, dzięki czemu fortyfikacje miejskie nie musiały być wykorzystywane i nie odniosły zniszczeń. Ostatecznie król Kazimierz Jagiellończyk zezwolił dynastii pomorskiej na zatrzymanie ziemi lęborsko – bytowskiej, od 1526 roku posiadanej na zasadzie lenna.
Średniowieczne obwarowania w związku z rozwojem broni palnej straciły na znaczeniu w XVII, a zwłaszcza w XVIII wieku. Nie przeprowadzono też żadnych ich znaczniejszych, nowożytnych modernizacji, jedynie w czasach szwedzkich mur w wielu miejscach wzmocniono podwójną palisadą. W XIX stuleciu podupadłe i niepotrzebne fortyfikacje w dużej części rozebrano, w tym między innymi obie bramy miejskie. Bramę Gdańską zniszczono w 1876 roku, natomiast Słupską na początku XX stulecia.
Architektura
Otoczone obwarowaniami miasto zostało lokowane na planie regularnego czworoboku z szachownicową zabudowę i kwadratowym rynkiem pośrodku. Mury miejskie zbudowane zostały z cegły z przewagą wątku wendyjskiego, ale także i z użyciem wątku gotyckiego, na cokole z kamienia polnego. Miąższ muru stanowiła mieszanina cegły i kamienia, widocznego czasem na zewnętrznych elewacjach. Całkowita długość obwodu obronnego wynosiła 1200 metrów, a wysokość od 6 do 10 metrów. Od strony miasta lico muru w niektórych partiach było lekko pochyłe. Odnośnie jego zwieńczenia spotykane są odmienne opinie, więc nie ma pewności czy zwieńczony był krenelażem i chodnikiem obronnym. Obecność tego ostatniego, przynajmniej na niektórych odcinkach jest wysoce prawdopodobna z powodu widocznego portalu w bocznej elewacji narożnej baszty Kwadratowej, krenelaż jest także widoczny na części murów obronnych na weducie miasta E.Lubinusa z początku XVII wieku.
Pierścień obwarowań wzmocniony został 29 czworobocznymi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta i mocno wysuniętymi przed lico muru (po stronie zachodniej obwodu wystawały nieco mniej) oraz trzema basztami narożnymi o budowie zamkniętej. Dwie z nich były czworoboczne, jedna, dziś zwana Bluszczową, miała formę wieloboczną (dwustopniową, z przyziemiem na planie nieregularnego pięcioboku ze ściętym narożnikiem od strony miasta oraz częścią górną na planie ośmioboku). Baszty rozmieszczone były od siebie w odległości od 22 do 30 metrów, czyli w zasięgu skutecznego strzału z kuszy. Ich elewacje przepruto licznymi szczelinowymi otworami strzelczymi, rozglifionymi do wnętrza oraz większymi oknami na górnych kondygnacjach o zwieńczeniu łukiem odcinkowym. Podziały kondygnacyjne wewnątrz baszt były drewniane, natomiast komunikację pionową najpewniej zapewniały drabiny. Początkowo baszty prawdopodobnie nie były zadaszone, a zwieńczone jedynie krenelażem lub galerią obronną ukrytą za prostym przedpiersiem. W późniejszym okresie przynajmniej część z nich została przykryta czterospadowymi dachami, w części też mogły zostać utworzone tylne ściany, czy to murowane czy też szachulcowe lub drewniane.
Do miasta prowadziły dwie bramy usytuowane u wylotu głównej arterii komunikacyjnej miasta. Po stronie zachodniej była to brama Słupska, a po przeciwnej stronie brama Gdańska. Ta ostatnia sądząc po nowożytnych rycinach mogła być nieregularną, dwustopniową budowlą z przejazdem bramnym na poziomie przyziemia. Nazywana była także bramą Więzienną, jako iż jej wnętrze służyło także do osadzania skazańców.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła fosa, od wschodu łącząca się z kanałem Młynówki przecinającej zamkowy dziedziniec oraz zabezpieczająca miasto od południa rzeka Łeba. W obręb murów włączony został także sprzężony z nimi zamek krzyżacki, usytuowany w narożniku południowo – wschodnim Lęborka. Zachowywał on jednak niezależność z powodu pełnego obwodu murów, odgradzających go od miasta. Spore znaczenie, co najmniej ostrzegawczo – wartownicze mógł mieć także kościół parafialny, wzniesiony w północno – wschodnim narożniku, blisko miejskich obwarowań.
Stan obecny
Do dzisiaj przetrwały znaczne fragmenty średniowiecznych obwarowań Lęborka. Wyróżniają się wśród nich dwie zachowane baszty narożne (Bluszczowa i Kwadratowa) oraz baszta łupinowa nr 24. W latach 2009 – 2010 lęborskie fortyfikacje zostały odrestaurowane i częściowo zrekonstruowane. W basztach nr 24 i 27 umieszczono bezpłatne wystawy związane z haftem kaszubskim, zielarstwem i uzbrojeniem średniowiecznym.
pokaż basztę Bluszczową na mapie
pokaż basztę Kwadratową na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kal E., Lębork, Warszawa 1993.
Strona internetowa lebork.pl, Mury obronne.