Historia
Fundatorem lęborskiego kościoła miał być wielki mistrz zakonu krzyżackiego Dietrich von Altenburg. Dokładnej daty rozpoczęcia budowy kościoła nie można ustalić, wiadomo jedynie, iż w 1337 roku wzmiankowany był wraz z wieżą i plebanem Ulrichem, a w momencie lokacji miasta w 1341 roku wyznaczony był proboszcz oraz określone zostały jego dochody.
Po klęsce zakonu krzyżackiego pod Grunwaldem w 1410 roku, wojska polskie zdobyły także Lębork. Być może uszkodzeniu uległ wówczas kościół św. Jakuba. Na mocy układu pokojowego zawartego w Toruniu w 1411 roku, całe Pomorze Gdańskie wraz z Lęborkiem znalazło się ponownie w posiadaniu zakonu, a Krzyżacy z obawy przed księciem słupskim szybko odbudowali i umocnili Lębork. Odbudowany został także w formie obronnej kościół św. Jakuba.
W XVI wieku po wprowadzeniu reformacji na Pomorzu, kościół zaczął funkcjonować jako świątynia protestancka. Prawdopodobnie wiązało się to z wprowadzeniem pierwszych, wczesnonowożytnych zmian, głównie w wyposażeniu i wystroju kościoła. Po śmierci w 1637 roku Bogusława XIV, ostatniego przedstawiciela pomorskiej dynastii Gryfitów i powrocie ziemi lęborskiej do królestwa polskiego, biskup kujawski przywrócił w Lęborku liturgię katolicką.
W 1658 roku miasto zostało podpalone przez Szwedów, w wyniku czego kościół utracił dach i sklepienia korpusu nawowego oraz prezbiterium. Odbudowa znacznie się przeciągała. W 1678 roku wciąż gromadzono budulec, lecz już w 1682 roku kościół ponownie spłonął. Do 1702 roku wyremontowano tylko prezbiterium, przykryte tymczasowym stropem i ścianą wschodnią by można było odprawiać msze. Renowację korpusu nawowego przeprowadzono dopiero w połowie XVIII wieku. Obniżono wówczas wieżę o 1-2 metry, założono drewniane stropy, a dach pokryto dachówką. Kolejne remonty przeprowadzać musiano w XIX wieku, z powodu zniszczeń wieży i dachu spowodowanych przez kilkudniowy huragan z 1818 roku.
Gruntowna renowacja kościoła została przeprowadzona w latach 1907 – 1910. Zbudowano wtedy nowe sklepienia, przekształcono filary międzynawowe, przeprowadzono rekonstrukcję podziałów okiennych, dostawiono kruchtę południową i aneks po stronie północno – zachodniej oraz niepotrzebnie zastąpiono czterospadowy dach wieży dachem siodłowym z bocznymi neogotyckimi szczytami.
Architektura
Kościół św. Jakuba zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, jako budowla orientowana względem stron świata, halowa, trójnawowa, czteroprzęsłowa. Korpus nawowy wzniesiono na rzucie prostokąta, od wschodu dostawiając do niego niższe, trójprzęsłowe prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamknięte prostą ścianą. Po przeciwnej stronie, pośrodku fasady kościoła usytuowano czworoboczną wieżę, a na styku nawy północnej i prezbiterium dwuprzęsłową zakrystię.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięto przyporami, wyznaczającymi podział budowli na przęsła. Otrzymały one formy uskokowe, sięgając wysokości tynkowanego fryzu. W narożach ustawione zostały pod skosem. Pomiędzy przyporami umieszczono ostrołukowe okna o profilowanych ościeżach z uskokami i półwałkami. Na wysokości archiwolt okien, po stronie południowej korpusu nawowego, usytuowano rząd okrągłych wnęk o tynkowanych tłach. Powyżej, już przy obu ścianach wzdłużnych, poprowadzony został wspomniany fryz, a pomiędzy fryzem a okapem dachu umieszczono galerie z gęsto rozmieszczonych, ostro i odcinkowo zamkniętych, tynkowanych wnęk z półwałkiem w profilu. W każdej przebito niewielki otwór, prawdopodobnie o funkcji obronnej. Podział elewacji bocznych prezbiterium otrzymał podobną formę jak korpusu nawowego, jedynie bez galerii wnęk z racji mniejszej wysokości chóru. Ścianę wschodnią wyróżniono szeroką blendą ostrołuczną na osi i węższymi po bokach, nad którymi umieszczono rząd okrągłych płycin.
Szczyt ściany wschodniej korpusu ożywiono długimi, ostrołukowymi blendami, natomiast bardzo dekoracyjny kształt nadano szczytowi wschodniemu prezbiterium – schodkowemu, sześcioosiowemu, podzielonemu horyzontalnie pasami tynku, a pionowo ostrołukowymi niszami i płaskimi lizenami zwieńczonymi sterczynami, z których każdą przykryto dwuspadowymi daszkami z miniaturowymi szczycikami.
Do kościoła prowadziło kilka wejść, z czego główne wiodące do obszernego przedsionka pod wieżą, umieszczono po stronie zachodniej. Elewacje wieży powyżej korony murów korpusu rozczłonkowano z trzech stron parami wysokich wnęk (od strony wschodniej triadą), które w kondygnacji piątej oprofilowano kilkoma uskokami. We wnękach utworzono wąskie przeźrocza, niektóre zdwojone, mające zapewnić wydobywanie się dźwięku dzwonów. Narożniki wieży ozdobiono bardzo wąskimi, smukłymi blendami.
Wewnątrz korpusu, oryginalnie ośmioboczne w przekroju, osadzone na cokołach filary podzieliły przestrzeń korpusu na trzy nawy. Ich rolą było podtrzymywanie nad ceglanymi opaskami ostrołukowych, profilowanych arkad oraz sklepień, zrekonstruowanych w formie gwiaździstej. Sklepienia pierwotnie otrzymały także trzy prostokątne, wąskie przęsła prezbiterium oraz zakrystia, gdzie w dwóch przęsłach założono sklepienie kryształowe o rysunku gwiazdy sześcioramiennej.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła jest w dużym stopniu efektem renowacji z początku XX wieku oraz wcześniejszych nowożytnych zmian. Do nawy południowej dostawiona została kruchta, a przy wieży aneks północno – zachodni, nad wieżą założono neogotyckie szczyty, odtworzono szczyty i półszczyty korpusu nawowego oraz zakrystii, niestety także znacznie przelicowano zewnętrzne elewacje. Wewnątrz założono nowe sklepienia prezbiterium i całego korpusu, położono nową posadzkę, przekształcono filary międzynawowe, utworzono skrajne uskoki arkad międzynawowych. Spośród oryginalnych elementów i detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na wschodni szczyt prezbiterium, unikalne rzędy blend wzdłuż naw bocznych, kryształowe sklepienie zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kal E., Lębork, Warszawa 1993.