Historia
Pierwsze obwarowania na terenie Kwidzynia (Marienwerder) wzniesione zostały około 1233 roku, przez oddziały krzyżackie pod dowództwem mistrza krajowego Hermana Balka. Fortyfikacje te, zapewne o formie drewniano – ziemnej strażnicy, uległy zniszczeniu w latach 1242 – 1243, w trakcie pierwszego powstania Prusów przeciw władzy krzyżackiej. Prawdopodobnie miasto opustoszało wówczas na dłuższy czas, a nowi osadnicy pojawili się dopiero w 1255 roku. W czasie drugiego powstania pruskiego z lat 1260 – 1273 miasto, stanowiące już wówczas własność biskupów pomezańskich, zostało ponownie, dwukrotnie spalone i spustoszone. Po tym wydarzeniu, w końcu XIII wieku, podjęto decyzję o budowie kamienno-ceglanych miejskich murów obronnych. Około 1336 roku zasadnicze prace budowlane nad nimi były już ukończone.
Podział Prus przez papieża Innocentego IV w 1243 roku, spowodował, iż zakon krzyżacki zobowiązany został do oddania jednej trzeciej terytorium każdej diecezji na uposażenie biskupów. Kwidzyn obrano stolicą biskupstwa pomezańskiego, co wpłynęło na decyzję o budowie zamku biskupiego i katedry, przy czym ta druga, nie bez oporu mieszczan, stanęła w XIV wieku na terenie miasta i została połączona z powstającym od przełomu XIII i XIV wieku zamkiem kapituły pomezańskiej.
W ciągu XV-XVI wieku Kwidzyn był kilkukrotnie niszczony. Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku, miasto i zamek przyznane zostały krzyżakom, jednak biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu Wincentemu Kiełbasie. Po jego śmierci Zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to do interwencji wojsk polskich znanej jako wojna popia, w trakcie której w 1478 roku wojska polskie zdobyły Kwidzyn. Do ponownego zdobycia miasta i zamku doszło w 1520 roku, ponownie na skutek działań militarnych.
W XVIII wieku średniowieczne miejskie mury obronne, podobnie jak w większości innych ośrodków miejskich, za sprawą szybkiego rozwoju sztuki wojennej, stały się całkowicie zbędne. Podupadłe i zaniedbane zaczęły być stopniowo rozbierane i wchłaniane przez zabudowę miejską, tak że do końca XIX stulecia zostały prawie całkowicie unicestwione.
Architektura
Kwidzyn usytuowano na wschodnim brzegu Wisły, na skraju szerokiej doliny. Jej teren nieznacznie opadał ze wschodu na zachód i z północy na południe, przy czym po stronie południowej głęboki parów ze strumieniem oddzielał miasto od nieco wyższego wzniesienia, na którego cyplu pierwotnie znajdował się zamek biskupów pomezańskich. Od zachodu Kwidzyn ograniczały dość strome stoki opadające ku niewielkiej rzece zwanej Liwa, zaś na północy miasto sąsiadowało z kompleksem zamku kapituły pomezańskiej i katedry, które oddzielały zabudowę miejską od niżej położonego podzamcza i rozciągającego się dalej pasma wzgórz. Korzystnie ukształtowany ze względów obronnych teren sprawiał, iż utworzenie fosy konieczne było jedynie od strony wschodniej.
W XIV wieku mur obronny o kształcie w planie nieforemnego pięcioboku, otaczał miasto o wielkości około 10 hektarów. Obwód był wydłużony na linii północny – zachód, południowy – wschód, z najkrótszym odcinkiem po tej ostatniej stronie. Po stronie północnej mur łączył się z zamkiem kapitulnym oraz z murem otaczającym katedrę, przy czym nie wiadomo czy obie te budowle były oddzielone od miasta przekopem lub dodatkowym odcinkiem muru. Kurtyny murów miejskich wzmacniało kilka lub kilkanaście czworobocznych baszt. Mury początkowo zwieńczone były chodnikiem straży z krenelażem, później być może zastąpionym prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi.
Do miasta prowadziły trzy bramy miejskie. Najbardziej okazała była północno – wschodnia brama Malborska, zlokalizowana w pobliżu katedry i podzamcza. Jej przejazd flankowany był przez dwie wieże, a dojazd prowadził przez most zwodzony przerzucany nad nawodnioną fosą. Kolejną bramą, wzniesioną w południowo – wschodniej części miasta, była brama Grudziądzka, zwana także Wysoką, Górną, lub Chełmińską, usytuowana w najkrótszym odcinku obwodu. Skierowana była na tereny Przedmieścia Grudziądzkiego ze szpitalem św. Jerzego. Trzecia z bram miejskich, nazywaną Nizinną lub Wodną albo Gniewską, wychodziła z miasta na Nizinę Kwidzyńską po stronie zachodniej, poprzez najstarsze przedmieście, wymieniane w dokumentach już od 1336 roku jako Podolice.
Stan obecny
Do czasów obecnych najlepiej zachował się krótki fragment miejskiego muru obronnego na południowy – zachód od zamku, od strony skierowanej ku rzece Liwa. Znajdował się tam stromy stok nie nadający się pod zabudowę miejską lub drogę, co zapewne uratowało mur przed rozbiórką. Niestety nie przetrwała żadna z baszt lub bram miejskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder, östlich der Weichsel, red. J.Heise, Danzig 1898.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.