Historia
Murowany zamek zbudowano około połowy XIV wieku, prawdopodobnie po 1331 roku kiedy miejsce miał najazd litewski, a na pewno przed 1361 rokiem, wtedy bowiem wzmiankowani byli na zamku urzędnicy zarządzający dobrami kapituły chełmińskiej. Usytuowano go w miejscu strategicznie ważnym, w pobliżu brodu na rzece Drwęcy.
W 1410 roku pod Kurzętnikiem Krzyżacy próbowali zorganizować obronę przed wojskami polskimi, jednak podjazdy polskie w ostatniej chwili zorientowały się w sytuacji i Władysław Jagiełło zdecydował się na marsz w górę rzeki w poszukiwaniu dogodniejszej i niezagrożonej przeprawy. Po zwycięstwie grunwaldzkim zamek i miasto zostały przejęte bez walk przez Jana Kretkowskiego, starostę radomskiego, jednak pokój toruński zawarty w 1411 roku zwrócił Kurzętnik Krzyżakom. Zamek został mocno zniszczony podczas polsko – krzyżackiej wojny głodowej w 1414 roku. Co prawda dowódca garnizonu poddał zamek oddziałom rycerzy Janusza Dobrskiego i Jacka Świętego, lecz zarówno warownię jak i miasto spalono.
Podczas wojny trzynastoletniej w 1454 roku rada miejska pobliskiego Kurzętnika podpisała akt przynależności do Związku Pruskiego i zamek obsadzono załogą związku, a potem garnizonem polskim. Z tego powodu walczący po stronie Krzyżaków rycerze zaciężni pod dowództwem Ulryka von Kinsberga zdobyli go i spalili. Drugi pokój toruński w 1466 roku przekazał uszkodzony zamek Polsce. Kolejne zniszczenia spowodowali Szwedzi w 1656 roku. Podupadłe odtąd zabudowania były odtąd systematycznie rozbierane.
Architektura
Zamek wzniesiono na cyplu wyniosłej góry wcinającej się w dolinę Drwęcy. W jego skład wchodził położony w południowo – zachodniej części, kilkukondygnacyjny dom główny z przyległym dziedzińcem otoczonym murem obronnym. Założenie to miało wymiary 25×28 metrów i wzniesione było głównie z kamienia eratycznego, cegły użyto jedynie w ograniczonym zakresie. Wjazd na teren zamku górnego usytuowany był na osi kurtyny północno – wschodniej. Przeciwną, południowo – zachodnią kurtynę muru zabezpieczono przekopem, oddzielającym cypel od reszty wzgórza.
Na północy rozciągało się trapezoidalne przedzamcze o długości około 60 metrów, nie rozdzielone przekopem od głównej części zamku. Przy jego krótkiej kurtynie północnej, na cyplu wzniesienia górującego nad okolicą mieścił się prostokątny, wieżowy dom o wymiarach 8×13 metrów, wzmocniony od zewnątrz masywnymi przyporami. Według tradycji mieściła się w nim kaplica św. Krzyża. Przy dłuższych odcinkach murów ustawiono dwie wieże lub baszty. Zabudowa gospodarcza podzamcza ulokowana była przy wewnętrznych ścianach murów obwodowych, natomiast lokalizacja głównego wjazdu jest niepewna. Mógł się on znajdować od południa, lecz najdogodniejsze podejście wiodło od zachodu. Układ zamku był więc dość nietypowy gdyż podzamcze zlokalizowano w teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu terenu, a nie przed frontem zamku górnego. Z tego powodu zamek górny jako pierwszy przyjmował na siebie natarcia napastników i niejako osłaniał gospodarcze podzamcze.
Rozbudowa dokonana na przełomie XIV i XV wieku zmniejszyła wewnętrzny dziedziniec zamku górnego, zastawiony kolejnymi dwoma skrzydłami mieszkalnymi. Otrzymał on także zewnętrzny mur obronny od strony południowej i zachodniej, a także niewielkie czworoboczne przedbramie wysunięte w stronę podzamcza. We wschodniej części międzymurza znajdowała się trapezoidalna budowla o nieznanym przeznaczeniu, być może pełniła ona rolę budowli bramnej lub przedramia.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie częściowo mury zewnętrzne, dochodzące w najwyższych miejscach do 5 metrów wysokości oraz fundamenty. Wstęp na teren zamku wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.