Historia
Gotycka kolegiata Wniebowzięcia NMP wzniesiona została przed 1380 rokiem z fundacji biskupa Jarosława Bogorii ze Skotnik, przy czym już w 1355 roku wzmiankowany był w źródłach pisanych starszy kościół kurzelowski i archidiakon o imieniu Stanisław. Przy kolegiacie funkcjonowała szkoła, dzięki której miasto stało się ośrodkiem nauki i kultury, w której edukował się między innymi astronom i matematyk Jan Brożek. W XVII wieku i w drugiej połowie XVIII wieku kościół remontowano, przebudowano też zakrystię oraz dobudowano kaplicę. W drugiej połowie XIX wieku miała miejsce renowacja połączona z dobudowaniem kruchty. Kolejne prace remontowe prowadzono w 1926 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono w północno – zachodniej części osady, na wzniesieniu, z cegły układanej w wątku gotyckim (polskim), jako świątynię dwunawową, dwuprzęsłową, zbudowaną na planie kwadratu, z węższym i mocno wydłużonym prezbiterium, zamkniętym na wschodzie wielobocznie. Po stronie północnej umieszczona została zakrystia.
Od strony zewnętrznej całość budowli opięta została gęsto rozstawionymi z powodu założenia sklepień przyporami, uskokowymi, w narożach ustawionymi pod skosem. Pomiędzy nimi przepruto ostrołuczne okna, dwudzielne, wypełnione maswerkami, głęboko rozglifione. Wejście utworzono w kamiennym, profilowanym portalu od zachodu, a kolejny portal połączył prezbiterium z zakrystią. Akcent horyzontalny elewacji wprowadził cokół z gzymsem, gzyms kapnikowy oraz gzyms wieńczący po okapem dachu, z których dwoma pierwszymi ujęto także przypory.
We wnętrzu nawę przykryto sklepieniem opartym na jednym, centralnym, ośmiobocznym filarze z wysokim cokołem. Sklepienie to złożono z zachodnich przęseł krzyżowo – żebrowych oraz wschodnich przęseł zwieńczonych sklepieniem trójpodporowym, co konieczne było, by żebra ująć mogły boki ostrołucznej arkady tęczy pośrodku ściany wschodniej. Prezbiterium przykryto w dwóch przęsłach prostokątnych sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast wieloboczne wschodnie zamknięcie ozdobiono sklepieniem ośmiodzielnym (krzyżowym z dodatkowym żebrem poprzecznym i dwoma dodatkowymi krótkimi żebrami wschodnimi).
Sklepienie prezbiterium opuszczono na wsporniki o dekoracji maswerkowej, roślinnej oraz z maskami. Kamienne żebra o przekroju gruszkowym spięto zwornikami, przy czym wschodni ozdobiono herbem Bogoria. W nawie zastosowano wsporniki zdobione motywami roślinnymi oraz maską w otoczeniu liści (tzw. zielony człowiek).
Stan obecny
Kościół jest dziś cennym przykładem gotyckiej budowli, która zachowała w większości swój pierwotny wygląd, bryłę i układ przestrzenny. Dodatkiem nowożytnym jest kaplica po północnej stronie nawy oraz kruchta zachodnia, nadbudowany został też wschodni szczyt nawy, a zakrystia przekształcona. W oknach zachowały się gotyckie maswerki (częściowo odnawiane), przetrwał portal zachodni i portal zakrystii. We wnętrzu zwraca uwagę szczególnie sklepienie nawy oraz gotycka, mosiężna chrzcielnica z 1414 roku, która według tradycji powstała jako wotum za zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.