Historia
Kościół parafialny w Księżym Lesie po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1447 roku. Na jego miejscu, według badań dendrochronologicznych w latach 1497 – 1498, wzniesiono z fundacji Jana Sławeckiego kościół późnogotycki. Prace rozpoczęto w 1497 roku, budując do końca roku ściany nawy, prezbiterium i zakrystii. Na wiosnę 1498 roku przystąpiono do budowy więźby dachowej nad prezbiterium, a po montażu w lecie 1498 roku więźby nad nawą zakończono budowę wraz z założeniem dachu nad zakrystią.
Od 1570 do 1629 roku kościół był użytkowany przez protestantów. Po odzyskaniu przez katolików kilkukrotnie przeprowadzane były w nim wizytacje. W trakcie jednej z nich, w 1687 roku, odnotowano, że kościół nie miał wieży, a dwa małe dzwony zawieszone były pod dachem nad wejściem i w wieżyczce na kalenicy. W trakcie kolejnej wizytacji z 1720 roku opisano już wieżę z dwoma dzwonami, zapewne wolnostojącą. Także w XVIII wieku kościół został powiększony o kaplicę południową, której remont przeprowadzono w 1884 roku.
W 1904 roku miała miejsce budowa murowanego przedsionka przy elewacji zachodniej nawy, co unicestwiło średniowieczną fasadę zabytku. W 1912 roku do wnętrza wstawiono emporę oraz odmalowano wnętrze. Było to ostatnią zmianą przed drugą wojną światową. Zniszczenia poniesione w jej trakcie usunięte zostały dopiero w 1955 roku. Kolejne remonty przeprowadzano w 1960, 1982 i w latach 90-tych XX wieku. W 2016 roku zrekonstruowano kaplicę południową i wymieniono część pokrycia gontowego.
Architektura
Kościół usytuowano pośrodku wsi, na stoku sporego wzniesienia opadającego w stronę zachodnią. Pierwotnie składał się on z niemal kwadratowej w planie nawy o wymiarach 8,6 x 8,5 metra oraz węższego i niższego, także prawie kwadratowego prezbiterium o wielkości 6,6 x 6,4 metra, do którego od północy przystawiono prostokątną zakrystię. Ściany kościoła wzniesiono z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej, z układanych poziomo i łączonych w narożach bez użycia gwoździ ociosanych bierwion (prostokątnych w przekroju). Następnie elewacje zewnętrzne pobite zostały gontem, być może jeszcze w średniowieczu opięte podcieniami.
Dachy oparto nad nawą i prezbiterium na storczykowej, dwujętkowej więźbie dachowej o wspólnej dla nawy i prezbiterium kalenicy. Charakterystyczne dla drewnianej architektury sakralnej Śląska z okresu późnego gotyku były wysokie i strome dachy z rożnymi kątami nachylenia połaci nad wschodnią i zachodnią częścią kościoła. Szczytowa połać dachu nawy pierwotnie była ukośna i miała taki sam kąt nachylenia jak w prezbiterium. Gotycką smukłość podkreślała strzelista, czworoboczna wieżyczka na kalenicy, zwieńczona ośmioboczną iglicą.
W średniowieczu nawę kościoła prawdopodobnie oświetlało tylko jedno okno w ścianie południowej oraz dwa okna w prezbiterium, jedno w ścianie wschodniej i jedno w południowej. Elewacja północna kościoła zgodnie ze zwyczajem praktykowanym w średniowieczu pozbawiona była otworów. Mogło mieć to podłoże praktyczne, związane z chęcią ograniczenia zimna i przeciągów, albo symboliczne, jako że dawne przesądy utożsamiały północ z siłami zła, od których trzeba się było odseparować. Pierwotnie kościół miał jedno wejście, umieszczone w ścianie zachodniej, wiodące pod umieszczony w nawie chór.
Stan obecny
Kościół w Księżym Lesie jest jednym z najstarszych zachowanych na terenie Górnego Śląska zabytków architektury drewnianej. Tym większym nieszczęściem jest oszpecenie pierwotnej fasady, zasłoniętej XX-wieczną kruchtą z maszynowej cegły, a także otynkowanie wnętrza, które przypomina obecnie zwykły, współczesny budynek (tynki nałożono na ruszcie z płyt gipsowo – kartonowych). Ponadto z pierwotną bryłą koliduje zbyt wielka, pseudobarokowa wieżyczka na kalenicy dachu, utworzona w 1960 roku na miejscu wieżyczki z hełmem stożkowym. Wszystkie te fatalne zmiany są współczesne, powinny więc zostać usunięte, celem przywrócenia zabytkowi wyglądu zbliżonego jak najbardziej do pierwotnego.
Z końca XV wieku pochodzi zrąb ścian nawy, prezbiterium i zakrystii oraz więźba dachowa nad nimi ze znakami ciesielskimi. Oryginalna jest belka tęczy, obecnie zasłonięta płytami gipsowo – kartonowymi, ponadto usytuowanie i kształt okien we wschodniej i południowej ścianie prezbiterium (także one od wewnątrz są zasłonięte). Zachowały się również ślady po jednym oknie południowym nawy, zlikwidowanym po dobudowaniu nowożytnej kaplicy. Obecne okno południowe nawy jest wtórne, podobnie jak okno północne. Nie wiadomo z jakiego okresu pochodzą podcienia kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kubik J., Kościoły drewniane na Śląsku, Gliwice 2018.
Matuszczak J., Studia nad kościołami drewnianymi na Górnym Śląsku, Bytom 1989.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012.