Historia
Zamek zwany pierwotnie Fürstenberg, a od około połowy XIV wieku Fürstenstein, przypuszczalnie powstał około 1288-1291 roku z fundacji księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, który przeniósł do nowej warowni swoją siedzibę z Lwówka, choć nie jest do końca jasne czy najstarsze zachowane wzmianki nie odnosiły się do pobliskiego zamku Stary Książ (niem. Alt Fürstenberg). Pierwsza taka wzmianka pojawiła się w 1293 roku w tytulaturze księcia Bolka I („Bolko dei gratia dux Slesie et dominus de Wrstenberc”). Podobnie do jednej lub drugiej budowli odnosić się mógł dokument wystawiony w 1337 roku. Odnotowano w nim pastwiska, które znajdowały się „versus castrum Fürstenberg”. Dopiero od około połowy XIV wieku wszystkie wzmianki dotyczyły nowego zamku, bowiem Stary Książ z pewnością przestał funkcjonować w pierwszej połowie tamtego stulecia, a jego rolę przejęła nowsza budowla po przeciwnej stronie rzeki Pełcznicy.
W 1355 roku zamek wymieniono w przekazach pisemnych przy okazji informacji o podporządkowaniu sobie przez Bolka II zamków leżących w górskich rejonach księstwa. Miał on być zdobyty na Kekelonie Czirnen, rycerzu który w świetle wcześniejszych dokumentów jawił się jako jedna z najznaczniejszych postaci w księstwie, ale z nieznanych przyczyn zbuntował się lub został uznany przez władcę za zagrożenie. Po odzyskaniu Księża przez Bolka II, na zamku został powołany nowy burgrabia książęcy w osobie Bernarda von Zedlitza („Bernhardo de Furstenberg purcgrave” w 1366 roku, ale już na kolejnych dokumentach z tego samego roku „Bernhard von Furstenstein” oraz „Bernhardo de Czedlicz burgrabio de Furstenstein”). Po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 roku i wygaśnięciu miejscowej linii Piastów śląskich, Książ wraz z resztą księstwa przeszedł pod berło monarchy czeskiego, Wacława IV. W 1410 roku zarządca zamku Johann von Chotienitz (Jan z Chotĕmic) odkupił go z rąk królewskich, posiadając aż do śmierci w 1428 roku. W tym też roku zamek miał zostać zdobyty przez husytów, którzy zajmowali go do kolejnego, 1429 roku.
Podczas wojen husyckich kolejni właściciele zajmowali się raubritterstwem, napadając na pobliskie wioski, miasteczka i szlaki handlowe. W 1463 zamek zajął król Czech Jerzy z Podiebradów i osadził na nim nowego, zaufanego zarządcę, Birkę von Nassidel, a ten w 1466 roku powierzył Książ Hansowi von Schellendorf. Także i oni po pewnym czasie zaczęli trudnić się rozbójnictwem, a Hans dodatkowo należał do zadeklarowanych zwolenników Jerzego z Podiebradów i jego następcy Władysława II Jagiellończyka, co czyniło z niego wroga węgierskiego króla Macieja Korwina. W 1475 i ponownie w 1477 roku Hans zdołał obronić Książ przed oddziałami węgierskimi. Dopiero wyprawa z 1482 roku oddziałów węgierskich, wrocławskich i łużyckich pod przywództwem Jerzego von Stein zdołała zdobyć zamek i uwięzić Schellendorfa. Nowy starosta Jerzy von Stein dokonał jego znaczącej rozbudowy, m.in. o południowe skrzydło, zwane „skrzydłem Macieja”.
W 1509 roku budowla została oddana w dzierżawę rodzinie Hobergów (Hochbergów) W 1603 albo 1605 roku Hochbergowie, otrzymali zamek i przynależne do niego dobra jako własność dziedziczną rodu. W czasie wojny trzydziestoletniej Książ kilkakrotnie ulegał częściowemu zniszczeniu i był plądrowany. Zniszczone umocnienia przebudowano w 1648 na tarasy ogrodowe i dobudowano także skrzydło północno – zachodnie. Kolejną przebudowę w stylu barokowym zlecił w latach 1705–1732 Konrad Ernst Maksymilian von Hochberg. W latach 1909–1923 książę Jan Henryk Hochberg książę von Pless dokonał kolejnej przebudowy, dobudowując nowe skrzydło południowo – zachodnie z dwiema narożnymi wieżami. Ostatnią z rodziny Hochbergów na zamku była Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless, zmuszona w 1940 roku do opuszczenia Książa. Na zamku urządzono instytucje wojskowe, a pod nim hitlerowscy więźniowie zostali zmuszeni do wykopania sieci tuneli. Po wojnie władze polskie przystąpiły do renowacji zdewastowanego zabytku.
Architektura
Zamek zbudowany został na skalnym cyplu, z trzech stron zakończonym stromymi skarpami, opadającymi od południa, zachodu i częściowo północy ku dolinie rzeki Pełcznicy. W jego południowo – zachodniej części usytuowano zamek górny, wzniesiony na planie owalu czy też migdała, do którego jedyna dogodna droga dojazdowa wiodła od strony północno – wschodniej szyi, poprzez teren nieco szerszego i dłuższego podzamcza.
Główny element średniowiecznego zamku stanowiła czworoboczna wieża, usytuowana na czole zamku górnego, w jego północno – wschodnim narożniku. Połączona była dwoma narożami z murem obronnym, który za nią wydzielał nieduży, soczewkowaty dziedziniec na dłuższej osi zamku. Ze średniowieczną fazą Fürstenbergu związane było także powstanie zabudowy wzdłuż północnych i południowych kurtyn oraz w zachodnim narożniku, gdzie dostawione były na dziedzińcu do wewnętrznych elewacji obwarowań. Dodatkowo na zewnątrz kurtyny południowo – wschodniej wybudowano trójkondygnacyjny dom na planie załamanego prostokąta. Od strony stoku wsparty on został przez trzy masywne przypory. Mógł pełnić funkcje reprezentacyjne, choć nie wiadomo czy zachowane w nim sklepienie sieciowe nie jest wynikiem regotyzacji. W tym czasie mógł już istnieć także budynek kuchni z charakterystycznym kominem butelkowym, dostawiony do południowo – zachodniego odcinka muru obronnego. W XIV lub XV wieku zamek górny otoczony został niskim murem zewnętrznym, wydzielającym obszar parchamu na stokach wzgórza.
Przed czołem wieży głównej zamku, po jej wschodniej stronie, umieszczony był niewielki dziedziniec mieszczący jeden lub dwa budynki oraz półkolistą wieżę flankującą od południa bramę wjazdową. Dalej do zamku górnego od północnego – wschodu przylegał zamek dolny czy też podzamcze o wydłużonym, owalnym w planie zarysie. Obie części rozdzielał wykuty w skale przekop. Podzamcze otoczone było zwieńczonym blankami murem, w którego linię w czołowej części wpisano wysoką, cylindryczną więżę zabezpieczającą bramę oraz poprzedzającą ją szyję. Szyję usytuowano pod lekkim skosem i zaopatrzono od czoła dwie półkoliste baszty, przed którymi funkcjonowało jeszcze krótkie przedbramie z prostą ścianą czołową. Zabudowa podzamcza miała być skupiona przy północnych i południowych kurtynach. Znajdowały się tam stajnie, browar, kuźnia, łaźnia i różnego rodzaju szopy.
Stan obecny
W dzisiejszej barokowo – neorenesansowej bryle zamku ciężko odnaleźć jego średniowieczny, pierwotny wygląd. Najlepiej dostrzegalnym elementem z tego okresu będzie z pewnością wieża główna. Jej dolna, czworoboczna w planie część pochodzi z okresu średniowiecza, podobnie jak dolne partie murów obwodowych zamku górnego z widocznym po południowej stronie oknem ze zwieńczeniem w postaci trójliścia. Zamek Książ wraz z wnętrzami jest udostępniony do zwiedzania. W kompleksie znajdują się także część gastronomiczna i hotel. Godziny otwarcia kas biletowych sprawdzić można na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Boguszewicz A., Książ Castle (Fürstenstein), „Castrum Bene 15”, Wrocław 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.