Historia
Wznoszenie kościoła św Barbary w Krzyżanowie (Notzendorf) rozpoczęto po około 1325-1330, kiedy to powstało prezbiterium i zakrystia, utworzone przez warsztat o wysokim poziomie fachowości, w okresie prosperity regionu. Pod koniec XIV lub na początku XV wieku zbudowano nawę, zapewne nigdy nie ukończoną według pierwotnych zamierzeń. Przeszkodą mogły być gospodarcze konsekwencje wojen polsko – krzyżackich, dlatego szkieletową ścianę zachodnią obmurowano dopiero w drugiej połowie XV wieku. W 1688 roku spaliła się przykościelna, wolnostojąca dzwonnica. Nową zbudowano w 1735 roku, lecz w 1818 zawaliła się, niszcząc częściowo szczyt zachodni świątyni. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku wzniesiono nową dzwonnicę, a w 1857 roku wybudowano nową kruchtę południową. W okresie II wojny światowej kościół nie został zniszczony.
Architektura
Gotycki kościół zbudowany został z cegły w układzie gotyckim, ale ściana zachodnia nawy po wewnętrznej stronie utworzona została w konstrukcji szkieletowej. Nawa wielkości 15,6 x 14,3 metra (wnętrze 14,8 x 12 metrów) wzniesiona została na planie krótkiego prostokąta, a po jej wschodniej stronie usytuowane zostało węższe ale wyższe prezbiterium o wymiarach 9,9 x 14,2 metrów (wnętrze 7,2 x 11,6 metrów), zamknięte ścianą prostą. Do zachodniego przęsła prezbiterium dostawiono od północny niewielką, prostokątną w planie zakrystię.
Strzępia murów w miejscach łączenia górnych partii prezbiterium z nawą wskazywałyby, iż nawę pierwotnie planowano o takiej samej wysokości. Być może miała ona być początkowo także dłuższa, dlatego nie wzniesiono w pierwszym etapie ceglanej ściany zachodniej, obmurowanej dopiero w drugiej połowie XV wieku. W ten sposób nawa uzyskała zredukowaną formę o prostszym, skromniejszym wystroju i wymiarach.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały przyporami, przy czym wschodnie przy prezbiterium usytuowano pod skosem, a zachodnie nawy nietypowo, z powodu szkieletowej fasady, prostopadle do osi wzdłużnej kościoła. Pomiędzy przyporami utworzono ostrołucznie zamknięte okna. Zadbano o dekoracyjny wygląd elewacji, tworząc szeroki, tynkowany fryz na fasadzie zachodniej, ujęty od dołu i góry niskimi, ostrołucznymi blendami. Jeszcze bardziej okazała utworzona została wschodnia elewacja prezbiterium, gdzie schodkowy szczyt rozczłonkowano smukłymi, ułożonymi piramidalnie blendami oraz sterczynami. Podobnym półszczytem zdobionym malowanymi maswerkami zamknięta została zakrystia. Horyzontalny podział elewacji zapewnił także cokół, w prezbiterium sfazowany.
Wewnątrz kościoła założono, albo przynajmniej planowano założyć sklepienia w prezbiterium, o czym świadczyłyby liczne przypory i łuki tarczowe. Ponadto zakrystię przykryto kolebkę. W ścianie prezbiterium utworzona została gotycka szafka ścienna, a elewacje pokryto w XV wieku polichromiami. Prezbiterium od nawy oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół w Krzyżanowie to wyjątkowo cenny i rzadki zabytek łączący murowano – szkieletową konstrukcję. Zachował pierwotny układ i bryłę, jedynie dostawione od południa i zachodu niewielkie kruchty są elementami późniejszymi. Przekształcona została część okien, ale zachował się okazały szczyt wschodni, gotycka półka ścienna w prezbiterium i relikty ściennych malowideł. Sklepienie w prezbiterium uległo zniszczeniu lub nigdy go nie wybudowano.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.