Historia
Kościół wraz z wolnostojącą dzwonnicą zbudowano po 1264 roku z fundacji księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego, wraz z ufundowaną wówczas osadą o nazwie Pniewo (nazwa Krzyworzeka pojawiła się dopiero w 1415 lub 1418 roku). W akcie fundacyjnym wsi zawarto informację o zgodzie arcybiskupa na budowę kościoła oraz określono jego dwułanowe uposażenie. Mieszkańcy osady wraz z wójtem Teodorykiem otrzymali 15 lat wolnizny, najpewniej więc w tym okresie zbudowany został kościół.
Kościół jeszcze w średniowieczu, przypuszczalnie w XIV lub XV wieku, doczekał się niewielkiej przebudowy, podczas której podwyższono mury prezbiterium. Być może miało to miejsce na przełomie tych stuleci, gdy starostwo wieluńskie wraz z Krzyworzeką, trzymał komes Bernard Wierusz, jeden z najbardziej prężnych starostów, fundator klasztoru Paulinów w Wieruszowie, zaufany księcia Władysława Opolczyka. W XVI wieku dochodowe sołectwo krzyworzeckie zostało wykupione, co nie przełożyło się jednak na zmiany w architekturze kościoła. Nowymi administratorami wsi zostali w 1557 roku dzierżawcy Jan i Piotr Łochyńscy, za których prowadzono działania remontowe uwiecznione datą 1561, umieszczoną na belce znalezionej podczas remontu.
W okresie nowożytnym odnotowywano postępującą degradację budowli. Dopiero w latach 1775 – 1776 ówczesny pleban Antoni Sokołowski gruntownie wyremontował kościół w stylistyce barokowej, między innymi wznosząc od podstaw fasadę zachodnią, przesklepiając prezbiterium i powiększając okna. Kolejne remonty miały miejsce w 1869 i 1900 roku. Szczególnie ten ostatni zmienił wystrój wewnętrzny kościoła i jego kształt przestrzenny, gdyż od strony południowej dobudowano zakrystię i kruchtę. W 1926 roku wymieniono pokrycie dachowe, zaś w latach 1952 – 1957 kościół został otynkowany, pokryty dachówką i otrzymał nowe ceramiczne posadzki.
Architektura
Kościół był orientowaną względem stron świata budowlą późnoromańską wzniesioną z granitowego kamienia polnego. Składał się z jednonawowego korpusu na planie krótkiego prostokąta wielkości wnętrza 9,9 x 11,7 metra, węższego prezbiterium o wymiarach 5,9 x 6,7 metra, zamkniętego od wschodu prostą ścianą, oraz niewielkiej ale piętrowej zakrystii o wymiarach 2,9 x 5,5 metra po stronie północnej prezbiterium. Usytuowanie kościoła dłuższą osią prostopadle do stoku doliny spowodowało, że jego ściany uzyskały nierównomierną wysokość, a także brak wyrównanego poziomu posadzki w nawie.
Wnętrze kościoła pierwotnie przykryte było płaskim, drewnianym stropem, zarówno nad nawą jak i prezbiterium, jedynie zakrystia zwieńczona była sklepieniem kolebkowym. Oświetlenie niewielkiej przestrzeni kościoła zapewniały dwa półkoliście zamknięte okna w ścianie południowej nawy, dwa podobne okna w ścianie północnej, oraz po jednym od południa i wschodu w prezbiterium. Nieduże okna musiały także doświetlać od wschodu i północy zakrystię wraz z pomieszczeniem o nieznanej funkcji na piętrze. Utworzenie tego ostatniego było rozwiązaniem rzadko spotykanym w małych, wiejskich kościołach okresu średniowiecza. Nad nawą i prezbiterium funkcjonowały poddasza, połączone portalem w ścianie nad arkadą tęczy.
W pobliżu kościoła wzniesiona została wolnostojąca, trójkondygnacyjna wieża – dzwonnica, zbudowana z kamienia polnego na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 5,9 x 6,1 metra i wysokości 13,6 metrów. Mury wieży utworzono stosunkowo grube, w przyziemiu o szerokości 1,3 metra, ale powyżej nieco ponad sześciu metrów zwężone za pomocą odsadzki. Jej surowe elewacje przepruto jedynie czterema półkoliście zamkniętymi, wąskimi oknami na najwyższej kondygnacji oraz półkoliście zamkniętym portalem w przyziemiu. Na ścianach pozostawiono otwory maczulcowe po rusztowaniach z czasu budowy.
Stan obecny
Kościół zachował prawie nienaruszony pierwotny układ przestrzenny (za wyjątkiem ściany zachodniej nawy), ale niestety w wyniku przebudowy zatracił swe oryginalne cechy stylowe i częściowo przysłonięty został nowożytną kruchtą i zakrystią południową. Widoczne jest jedynie oryginalne, bogato profilowane okno o czwórlistnym wykroju w ścianie prezbiterium. Oryginalne okna zachowały się również w ścianach zakrystii, choć obecnie są niewidoczne. Znajdująca się obok świątyni wieża jest unikatem w sztuce sakralnej Polski, bardzo rzadkim przypadkiem wzniesienia w XIII wieku murowanej dzwonnicy jako obiektu wolnostojącego. Zachowała swój pierwotny, surowy charakter. Wyjątkowym rozwiązaniem jest również zachowana piętrowa zakrystia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Filipowicz P., Kajzer L., Lechowicz Z., Badania archeologiczno-architektoniczne kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krzyworzece w powiecie wieluńskim, „Ochrona Zabytków”, 4/2007.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.