Historia
Pierwsza wzmianka źródłowa o Kruszynach (Gross Krosen, Gross Kruschin) odnotowana została w 1321 – 1325 i w 1341 roku. W okresie tym, w niemożliwych bliżej do określenia latach pierwszej połowy XIV wieku, we wsi zbudowany został kościół św. Mikołaja. Podczas polsko – krzyżackiej wojny z 1410 – 1411 roku został zniszczony przez wojska polsko-litewskie. Szkody wycenione zostały wówczas na znaczną kwotę 400 grzywien, przy czym w rejestrze szkód wspomniano o utracie dzwonów. Wskazywałoby to na zniszczenie wieży, być może pierwotnie o konstrukcji mieszanej, kamienno – drewnianej. W ramach XV-wiecznej odbudowy odtworzono ją wraz ze szczytami korpusu przy użyciu cegieł. W okresie nowożytnym kościół został odnowiony w połowie XIX stulecia oraz w 1900 roku.
Architektura
Kościół został wymurowany z kamienia narzutowego oraz z cegły układanej w wiązaniu gotyckim, która posłużyła do wzniesienia szczytu, półszczytów i kondygnacji wieży powyżej przyziemia. Budowlę utworzył salowy korpus bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, założony na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 23,9 x 10,1 metra, oraz czworoboczna w planie wieża wielkości 5,2 x 6,4 metra, umieszczona na osi fasady zachodniej. Od strony północnej i wschodniej dostawione dostały dwie niewielkie, czworoboczne przybudówki mieszczące zakrystię i kruchtę.
Bryła kościoła nie została opięta przyporami. Elewacje korpusu pozostawiono surowe, osadzone na lekko wystającym cokole, ozdobione jedynie przez poprowadzony pod okapem dachu obramowany tynkowany fryz. Ściany przedzielono od strony południowej przez trzy małe, symetrycznie rozstawione, ostrołuczne okna. Ściana północna korpusu prawdopodobnie pierwotnie pozbawiona była okien, natomiast w ścianie wschodniej umieszczono nietypowo dwa niewielkie okna z powodu znajdującego się tam aneksu. Dwuspadowy dach korpusu oparto na sześcioosiowym, rozdzielonym lizenami szczycie wschodnim i dwóch półszczytach zachodnich.
Przyziemie wieży zbliżone było wyglądem do surowych elewacji korpusu, przebite jedynie ostrołucznym portalem w ścianie zachodniej. Dopiero wyższe, ceglane kondygnacje, zapewne dobudowane na późniejszym etapie, ozdobiono na dwóch poziomach triadami blend, rozdzielonymi fryzem z ułożonych pod skosem cegieł, a najwyższe piętro przebito z każdej strony dwoma przeźroczami o uskokowych ościeżach. Kruchta w przyziemiu wieży pierwotnie była podsklepiona lub planowano tam założenie sklepienia.
Stan obecny
Kościół zachował się do czasów współczesnych bez większych zniekształceń nowożytnych. Przeróbki z połowy XIX wieku dotknęły jedynie korony murów korpusu, szczytu wschodniego i części okien. W obu aneksach przetrwały sklepienia krzyżowo-żebrowe z XIV wieku, podczas gdy nawa zwieńczona jest nowożytnym drewnianym stropem. Aneks północny, pierwotnie pełniący rolę kruchty, obecnie służy jako kaplica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.