Historia
Pierwsze słowiańskie osady w okolicy Kruszwicy powstały już w VIII-IX wieku. W drugiej połowie X wieku zbudowano znaczny wczesnopiastowski gród, usytuowany na wyspie pośród jeziora Gopło, którego zabagnione okolice stanowiły poważną barierę do przebycia. Dzięki temu mógł on kontrolować jedną z nielicznych przepraw oraz przebiegające tamtędy szlaki wodne i lądowe. Znaczenie grodu wzrosło w XI wieku, kiedy oprócz funkcji militarnej, zaczął także pełnić rolę administracyjno – rezydencjonalną i polityczną. Znajdowała się w nim wówczas jedna z siedzib piastowskich władców, stanowiąca zarazem dogodną bazę do dalszej penetracji Pomorza i Mazowsza. Okres ten zakończyło zniszczenie grodu i wyludnienie okolicznych ziem w 1096 roku, w trakcie wewnętrznych walk dynastycznych. Nad Gopłem stoczona miała zostać krwawa bitwa pomiędzy wojskami księcia Władysława Hermana, a zbuntowanym przeciw niemu synem Zbigniewem, którego wsparli między innymi mieszkańcy Kruszwicy.
Nowy etap funkcjonowania Kruszwicy przypadł na XII wiek i pierwszą połowę XIII stulecia, gdy na jej terenie rozwinęła się nie ufortyfikowana wczesnomiejska osada o znaczącej funkcji rzemieślniczej i kupieckiej. Jej rangę potwierdziła budowa na wschodnim brzegu jeziora murowanego kościoła św. Piotra i powstanie na krótki czas biskupstwa. W drugiej połowie XIII wieku w północnej części dawnego grodu wzniesiono mniejszy gródek, być może z kaplicą i kamienną, cylindryczną wieżą. Funkcjonował on jako ośrodek kasztelani, czyli jednostki administracyjnej średniego szczebla. Warownia ta („castrum Cruszuiciense”) w 1268 roku wraz z większą częścią kasztelani przeszła na księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego i przez niego została w 1271 roku spalona, ponownie w trakcie wewnętrznych walk dynastycznych. Około 1282 roku kasztelania kruszwicka stała się własnością księcia Władysława Łokietka. Gród, czy też drewniany zamek odbudowano, gdyż został on poświadczony źródłowo w 1331 roku („nobile castrum”), a ponadto osadę na zachodnim brzegu Gopła podniesiono do rangi miasta. Już jednak w 1332 roku Kruszwica została utracona w trakcie wojny polsko – krzyżackiej, kiedy to wydał ją bez walki w ręce Krzyżaków kasztelan Przezdrzew z rodu Leszczyców. Zapoczątkowało to trwającą do 1337 roku krzyżacką okupację Kujaw brzeskich, w ramach których znajdowała się kasztelania kruszwicka.
Cała ziemia kujawska została odzyskana przez króla Kazimierza Wielkiego w 1343 roku. Dopiero po tej dacie mógł zrodzić się pomysł wzniesienia murowanej warowni, chroniącej Kujawy przed zakonem krzyżackim i kontrolującej ważny szlak handlowy. Kronikarz Janko z Czarnkowa podał, iż zamek powstał z inicjatywy Kazimierza Wielkiego w latach 1350-1355. Monarcha ten często przebywał w Kruszwicy, co odnotowały wystawiane tam dokumenty z lat 1358, 1359, 1365, 1368. Wówczas kasztelanem kruszwickim był zaufany urzędnik króla – Dobiesław z Kościoła herbu Ogończyk, a funkcję burgrabiego pełnił niejaki Jan. W drugiej połowie XIV wieku w przekazach pisemnych pojawił się również urząd starosty kruszwickiego. Pierwszym znanym był w 1377 roku Pietrasz Małocha z Małachowa. Na zamku ulokowano także siedzibę władz sądowniczych i archiwum grodzkie. Urząd sędziego znany był w Kruszwicy już od 1242 roku (był nim wówczas niejaki Ubisław), co poświadczył dokument kościoła płockiego wystawiony przez papieża Grzegorza IX.
W 1382 roku w Wielkopolsce rozpoczęła się wojna domowa pomiędzy rodami Grzymalitów i Nałęczów. Rejon Kruszwicy objęły walki stronników królowej Jadwigi Andegaweńskiej i księcia Siemowita IV mazowieckiego, pretendenta do korony polskiej. W 1383 roku zamek kruszwicki, jedna z najsilniejszych warowni na terenie królestwa, został zajęty bez walki na skutek poddania się kasztelana kruszwickiego wojskom Siemowita IV. Kujawy zostały zagarnięte przez mazowszan, a na zamku ulokowali się rycerze rabusie, wyprawiający się na pogranicze wielkopolsko-kujawskie. Operując z Kruszwicy, między innymi Michał z Kurowa złupił miasto Kwieciszewo, rycerz Sławiec najeżdżał i rabował wsie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a Abraham, wojewoda Płocki i ówczesny starosta kruszwicki, uwoził do zamku liczne zagarnięte z Wielkopolski dobra. W trakcie walk książę mazowiecki zastawił Kruszwicę Wisłowi Czamborowi herbu Rogala, znanemu awanturnikowi. Jego działalność doprowadziła w 1391 roku do nieudanej próby zdobycia zamku przez rycerstwo polskie. Ustabilizowanie sytuacji oraz odzyskanie i wcielenie ziemi kujawskiej wraz Kruszwicą do Królestwa Polskiego nastąpiło dzięki staraniom króla Władysława Jagiełły dopiero w 1397 roku.
Za panowania Władysława Jagiełły zamek jako rezydencja królewska mógł utracić nieco na znaczeniu, bowiem monarcha ten przebywał w Kruszwicy tylko dwukrotnie, zawsze w czasie podróży z Kujaw do Wielkopolski. Na szlaku tym częściej wybierał Brześć Kujawski, Inowrocław, czy Radziejów. Syn Jagiełły, król Kazimierz Jagiellończyk przebywał w Kruszwicy już tylko jeden raz. Zamek przez cały XV wiek funkcjonował natomiast jako siedziba urzędów państwowych, przede wszystkim starosty, sprawującego w imieniu króla funkcje administracyjne i sądowe. Pełnił także rolę więzienia, co poświadczyły wydarzenia z 1409 roku, gdy na zamku osadzono Bernarda, byłego starostę bydgoskiego, oskarżonego o wydanie zamku bydgoskiego Krzyżakom w zamian za przekupstwo. Rola militarna Kruszwicy wyraźnie zmalała w drugiej połowie stulecia, wraz z pokonaniem zakonu krzyżackiego podczas wojny trzynastoletniej. W przekazach pisemnych nie odnotowano, by w jej trakcie zamek odniósł poważniejsze zniszczenia.
W XVI wieku zamek kruszwicki dwukrotnie ulegał pożarom. Po raz pierwszy w 1519 roku, a następnie około 1588 roku, za czasów kasztelaństwa Wojciecha Niemojewskiego herbu Szeliga. Po tym ostatnim odbudowę zamku przeprowadzono około 1591 roku, co upamiętniono datą wyrytą na ścianie piwnicy jednego z budynków. Prace remontowe oraz przekształcenia wprowadzane przez rezydujących na zamku starostów doprowadziły do częściowej wczesnonowożytnej zmiany wyglądu zamku. Ponadto, gdy w 1655 roku Kruszwica zajęta została przez Szwedów, otoczyli oni zamek fortyfikacjami bastionowymi. Rozpoczęło to trwającą dwa lata okupację, na zakończenie której Szwedzi spalili budowlę z rozkazu generała Jacoba de la Gardie. W sporządzonej w 1659 roku lustracji starostwa kruszwickiego zapisano, że zamek był zrujnowany, a archiwum grodzkie spalone. Nie podjęto próby odbudowy, przez co w XVIII wieku porzucone mury zaczęły być stopniowo rozbierane przez okoliczną ludność i dzierżawców. Gruntowne prace rozbiórkowe przeprowadzono po 1787 roku z rozkazu władz pruskich. Jedynie dzięki staraniom Jana Mittelstaedta z Kołudy oraz za sprawą jego interwencji u króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, zaprzestano rozbiórki wieży głównej i sąsiadujących z nią kurtyn.
Architektura
Murowany zamek został wzniesiony na wyspie nad wodami jeziora Gopło, w południowej części dawnego grodu, dzięki czemu stanął na niewielkim wzniesieniu, z którego mógł kontrolować rozległą, płaską i podmokłą okolicę. Po wyrównaniu podłoża, a przed przystąpieniem do wznoszenia murowanej zabudowy, teren zamku podwyższono dodatkowo o około 4 metry ziemnym nasypem. Dookoła przekopano kanał pełniący funkcję nawodnionej fosy, oddzielającej zamek od podgrodzia. Rdzeń zamku składał się z wielobocznego obwód murów obronnych, wydzielających wewnętrzny dziedziniec o wymiarach 62 x 57 metrów. W ich zachodnim narożniku usytuowano masywną wieżę o funkcji bergfriedu (stołpu). Kolejna wieża, dużo mniejsza, czworoboczna, być może otwarta od strony dziedzińca, mogła się znajdować w południowo – wschodniej części obwodu, gdzie była wysuniętą mocno przed sąsiednie kurtyny. Zabudowę mieszkalno – gospodarczą tworzyły domy południowy i wschodni. Wjazd z budynkiem bramnym i późniejszym przedbramiem usytuowany był od strony północno – wschodniej. Poprzedzał je most zwodzony prowadzący na podzamcze.
Mury obronne zamku zbudowano z ręcznie formowanej cegły, na kamiennym cokole z częściowo łamanych eratyków. Partię ceglaną utworzono z licem w wątku gotyckim (jednowozówkowym), spajanym zaprawą piaskowo-wapienną. Rdzeniowe wypełnienie muru stanowiły głazy narzutowe, łamany kamień i cegła. Grubość kurtyn dochodziła w przyziemiu do 2,7-3,2 metra, wysokość sięgała 10,7 metrów, a zwieńczenie miało formę blankowanego przedpiersia osłaniającego chodnik obrońców. Chodnik ten z racji znacznej grubości kurtyn nie wymagał poszerzenia drewnianym gankiem. Ochraniające go przedpiersie zapewniało dodatkowe co najmniej 1,5 metra wysokości. Wzmocnieniem muru były dwie masywne przypory: w południowo – zachodnim narożniku przy głównym budynku i przed północno – wschodnim narożem budynku bramnego. Obie zapewne zwieńczone były wieżyczkami, być może mieszczącymi klatki schodowe.
Główna brama zamkowa powstawała w dwóch etapach. Początkowo był to zapewne zwykły otwór w zatokowo wysuniętym odcinku muru obronnego. Flankowała go wspomniana powyżej masywna przypora (prawdopodobnie zwieńczona wieżyczką lub gankiem obronnym), wysunięta w kierunku północno – zachodnim. W kolejnym, jeszcze średniowiecznym etapie przestrzeń między przyporą a murem obronnym zamknięto w formę zapewne niezadaszonego przedbramia. Za nim usytuowano dwupiętrowy, podpiwniczony budynek bramny, kryty dwuspadowym dachem z czterema lukarnami. Zabezpieczeniem jego przejazdu mogła być brona oraz wrota, przy czym te ostatnie w średniowieczu najczęściej obracały się na pionowych belkach (biegunach), osadzanych w wykutych w kamieniu lub wyciosanych w drewnie gniazdach. Wrota zapewne blokowano belką rygla. Przed przedbramiem droga prowadziła przez drewniany, w części zwodzony most, łączący się z podzamczem. Na jego terenie wjazd na most zabezpieczono czworoboczną wieżą bramną oraz palisadą.
Masywna wieża główna w narożniku zachodnim zbudowana została na planie ośmioboku o wysokości 32 metrów i zewnętrznej średnicy wynoszącej 13 metrów. Pełniła ona rolę stołpu, a więc miejsca ostatecznej obrony. Ponadto na co dzień mogła służyć za więzienie i miejsce składowania wyposażenia wojskowego lub zapasów prowiantu. Zwieńczona była drewnianą nadbudową, być może w formie hurdycji, z wysokim dachem ostrosłupowym. Elewacje zewnętrzne wieży rozdzielono licznymi otworami maczulcowymi, pozostawionymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Wieża nie posiadała okien ani otworów strzeleckich, kondygnację obronną i obserwacyjną tworzyła jedynie wspomniana drewniana nadbudowa.
W najniższej kondygnacji wieży mieścił się loch głodowy o formie okrągłego pomieszczenia o średnicy jedynie 3 metrów, ze ścianami wykonanymi z kamienia. Prawdopodobnie był to relikt starszej, cylindrycznej wieży z XIII wieku, obmurowanej cegłą i podwyższonej w XIV stuleciu. Wtedy też loch przykryto ceglanym sklepieniem ośmiobocznym i ostrołucznym, w którym pozostawiono pośrodku otwór komunikacyjny. Wejście do wieży umieszczono na poziomie drugiej kondygnacji. Wiodło ono do przedsionka z dwoma prostymi, ceglanymi portalami o ostrołucznym zamknięciu. Oba były ryglowane od strony przedsionka za pomocą poziomych belek umieszczanych w murze. Zewnętrzna wnęka świadczyłaby o możliwości istnienia zwodzonej kładki wejściowej do wieży. Przedsionek prowadził do pomieszczenia dla straży, umieszczonego na sklepieniu nad lochem głodowym. Pomieszczenie strażników prawdopodobnie było ogrzewane kominkiem. Górne kondygnacje wieży rozdzielały drewniane, płaskie stropy z belkami osadzanymi w gniazda w murze. Ostatnia ósma kondygnacja musiała być połączona z gankiem hurdycji.
Główny budynek mieszkalno – urzędowo – reprezentacyjny o wymiarach 16 x 39 metrów stanął w południowej części dziedzińca. Podobnie jak pozostałe zabudowania jego ściany dostawione zostały do muru obwodowego na styk, bez wykucia bruzdy lub pozostawienia wyraźnych strzępi. Posiadał on podział dwutraktowy, zdwojony dwuspadowy dach oparty na parach trójkątnych szczytów, czworoboczną wieżyczkę na przyporze oraz dwie wieżyczki flankujące elewację frontową (północną). Gruby mur obronny zapewne dawał możliwość obejścia budynku po ganku w koronie. Dom mieścił dwa piętra, parter oraz piwnice. Główne wejście umieszczono pośrodku elewacji od strony dziedzińca. Prawdopodobnie prowadziło ono, po murowanych, zewnętrznych schodach, do pomieszczeń sądowych, archiwum grodzkiego, a dalej komnat królewskich.
Przypuszczalnie pod koniec XIV wieku lub w początkach XV stulecia budynek powiększony został o mniejsze i niższe dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie o wewnętrznych wymiarach około 13 x 10 metrów, z którym wiązała się konieczność zamurowania jednego z okien w północnej ścianie piwnicy. Celem doświetlenia dostawionego skrzydła, przebito okna nie tylko od strony dziedzińca, ale i w obwodowym murze zachodnim. Nowe skrzydło nie było podpiwniczone a jego kamienne fundamenty nie różniły się sposobem wykonania od starszej konstrukcji. Nie sięgało ono wieży głównej, pozostawiając fragment wolnej kurtyny od strony dziedzińca. Do głównego budynku przylegała ponadto od wschodu kuchnia – nieduży, prostokątny budynek kryty czterospadowym dachem z centralnie ustawionym kominem butlowym, pod którym zapewne znajdował się postument paleniska. W jej pobliżu, a być może we wnętrzu, musiała znajdować się studnia.
Piwnice głównego budynku zostały sklepione kolebkowo. Ich jednokomorowy trakt południowy pełnił funkcje magazynowe, gdyż odnaleziono tam oszalowany dranicami dół zasobowy. Drugi trakt przedzielony został wąskim korytarzem o długości 5,3 metra i szerokości 1,5 metra na trzy pomieszczenia. Część południową zajmowało ogrzewane narożnym kominkiem pomieszczenie dla straży. Część północna pełniła funkcję ciemnicy, o czym świadczyłyby ślady po ogniwach na kajdany tuż przy podłodze. Światło zapewniały tam jedynie dwa niewielkie otwory, z których jeden zasłonięty był przez skrzydło zachodnie. W narożniku południowym znajdowało się niewielkie, wydzielone miejsce na piec typu hypocaustum, który kumulował ciepło poprzez gorące kamienie położone nad rusztem. Stamtąd kanały rozprowadzały ciepło do poszczególnych pomieszczeń budynku, gdzie było wypuszczane poprzez glazurowane na zielono otwory w posadzkach.
Pomieszczenia na parterze i piętrach były kryte drewnianymi stropami, wspartymi słupami lub filarami. Na parterze znajdowała się reprezentacyjna sień wejściowa z jednobiegowymi schodami wzdłuż zewnętrznego muru kurtynowego. Prowadziły one na wyższy poziom parteru w części zachodniej. Ponadto parter połączony był też z kuchnią na wschodzie. Na pierwszym piętrze mieściły się komnaty mieszkalne i reprezentacyjne, wyposażone w liczne detale architektoniczne (np. ostrołuczny, bogato profilowany portal z piaskowca). Zwyczajowo po stronie lewej od wejścia lokalizowano pokoje dla królowej, a po prawej komnaty króla, choć użytkowe przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń mogło zostać zmienione przez starostów i tenutariuszy. W części środkowej znajdować się mogła izba sądowa, oświetlana przez trzy kamienne, czterodzielne okna, pełniąca zapewne również rolę reprezentacyjnej auli. Na osi zewnętrznej ściany południowej, częściowo w grubości muru, a częściowo w formie wykusza, mogła się mieścić kaplica zamkowa, prawdopodobnie pod wezwaniem św. Wita. Ostatnia, zapewne niższa kondygnacja mieściła pomieszczenia służby i zapewniała dodatkową przestrzeń mieszkalną. Pod wysokimi dachami znajdować się mogły składy i magazyny.
Wschodni budynek zamku był konstrukcją podpiwniczoną, z dwoma kondygnacjami naziemnymi, krytą dachem dwuspadowym. Jego elewacja zewnętrzna wzmocniona była kilkoma charakterystycznymi przyporami sięgającymi korony muru. Z racji usytuowania w pobliżu narożnika dziedzińca, północne przęsło budynku zapewne było zakrzywione i łączyło się z budynkiem bramnym. Przed budynkiem wschodnim na dziedzińcu stała drewniana łaźnia zamkowa z piecem. Pomiędzy wieżą główną a bramą usytuowano długi i wąski budynek gospodarczy o jednospadowym dachu, przylegający do muru obronnego. Miał on konstrukcję drewnianą lub szachulcową. Wysokość jego kalenicy sięgała około 10 metrów. Podobny obiekt istniał prawdopodobnie również między kuchnią a budynkiem wschodnim. Mogły się tam znajdować stajnie, spichrze, składy i inne pomieszczenia niezbędne dla codziennego funkcjonowania mieszkańców zamku.
Stan obecny
Wzgórze zamkowe ma dziś formę uzyskaną na skutek XVIII-wiecznych prac rozbiórkowych i splantowania z 1867 roku. Do czasów współczesnych po zamku pozostała jedynie tzw. Mysia Wieża i fragmenty dochodzącego do niej z dwóch stron muru obronnego (nazwa wieży nawiązuje oczywiście do znanej legendy o zjedzonym przez myszy królu Popielu, spisanej w latach dwudziestych XII wieku przez anonimowego kronikarza zwanego Gallem, a powiązanej z Kruszwicą dopiero pod koniec XIII wieku). Obecnie wieża jest atrakcją turystyczną Kruszwicy i punktem widokowym. W ostatnim czasie wzniesiono drewniany most prowadzący na zamek, prowadzone są także prace nad udostępnieniem piwnic skrzydła południowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dzieduszycki W., Maciejewski M., Małachowicz M., Zamek Kruszwicki, Kruszwica 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Zamek kazimierzowski w Kruszwicy. Najnowsze badania, red. J.Sawicka, W.Dzieduszycki, Poznań-Kruszwica 2024.