Historia
Pierwsze słowiańskie osady w okolicy Kruszwicy powstały już w VIII-IX wieku, a w drugiej połowie X wieku powstał tu wielki wczesnopiastowski gród. Usytuowano go na wyspie pośród jeziora Gopło, którego zabagnione okolice stanowiły poważną barierę na linii wschód – zachód. Dzięki temu mógł on kontrolować jedną z nielicznych przepraw oraz przebiegające tędy szlaki wodne i lądowe. Znaczenie grodu wzrosło w XI wieku, kiedy oprócz funkcji militarnej, zaczął także pełnić rolę administracyjno – rezydencjonalną i polityczną. Znajdowała się tu wówczas jedna z siedzib piastowskich władców, stanowiąca zarazem dogodną bazę do dalszej penetracji Pomorza i Mazowsza. Okres ten zakończyło zniszczenie grodu w 1096 roku w trakcie wewnętrznych walk dynastycznych.
Nowy etap przypadł na XII i pierwszą połowę XIII stulecia, kiedy to w Kruszwicy rozwinęła się nie obwarowana wczesnomiejska osada o znaczącej funkcji rzemieślniczej i kupieckiej. Jej rangę potwierdziła budowa na wschodnim brzegu jeziora murowanego kościoła św. Piotra i powstanie na krótki czas biskupstwa. W drugiej połowie XIII wieku w północnej części dawnego grodu wzniesiono mniejszy gródek, być może z kaplicą i kamienną, cylindryczną wieżą. Wiadomo również, iż funkcjonował on wówczas jako centrum kasztelani, czyli jednostki administracyjnej średniego szczebla. Warownia ta została w 1271 roku spalona przez księcia Bolesława Pobożnego, ponownie w trakcie wewnętrznych walk dynastycznych. Odbudowano ją, gdyż wiadomo, że już w pierwszej połowie XIV wieku w Kruszwicy znajdował się poświadczony źródłowo drewniany zamek („nobile castrum”). Został on w latach 1331 – 1343 zajęty przez Krzyżaków w trakcie walk z królestwem polskim Władysława Łokietka.
Ziemia kujawska wraz z Kruszwicą została odzyskana przez króla Kazimierza Wielkiego w 1343 roku. Dopiero po tej dacie mógł zrodzić się pomysł wzniesienia murowanej warowni, chroniącej Kujawy przed zakonem krzyżackim i kontrolującej ważny szlak handlowy. Kronikarz Janko z Czarnkowa podał, iż zamek powstał z inicjatywy Kazimierza Wielkiego w latach 1350–1355. Monarcha ten często przebywał w Kruszwicy, co potwierdzają wystawiane tu dokumenty z lat 1358, 1359, 1365, 1368. Wówczas kasztelanem był tu zaufany urzędnik króla – Dobiesław z Kościoła, a funkcję burgrabiego pełnił niejaki Jan. W drugiej połowie XIV wieku w źródłach pojawił się również urząd starosty kruszwickiego. Pierwszym znanym był w 1377 roku Pietrasz Małocha z Małachowa. Na zamku ulokowano także siedzibę władz sądowniczych i archiwum grodzkie. Urząd sędziego znany był w Kruszwicy już od 1242 roku (był nim wówczas Ubisław), co poświadcza dokument kościoła płockiego wystawiony przez papieża Grzegorza IX.
W 1382 roku w Wielkopolsce rozpoczęła się wojna domowa pomiędzy rodami Grzymalitów i Nałęczów. Rejon Kruszwicy objęły walki stronników królowej Jadwigi Andegaweńskiej i księcia Siemowita IV mazowieckiego, pretendenta do korony polskiej. W 1383 roku zamek kruszwicki, jedna z najsilniejszych warowni na terenie królestwa, został zajęty bez walki na skutek poddania się kasztelana kruszwickiego wojskom Siemowita IV. Kujawy zostały zagarnięte przez mazowszan, a na zamku ulokowali się rycerze rabusie, wyprawiający się na pogranicze wielkopolsko-kujawskie. Operując z Kruszwicy między innymi Michał z Kurowa złupił miasto Kwieciszewo, rycerz Sławiec najeżdżał i rabował wsie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a Abraham, wojewoda Płocki i ówczesny starosta kruszwicki uwoził do zamku liczne zagarnięte dobra z Wielkopolski. Ustabilizowanie sytuacji oraz odzyskanie i wcielenie ziemi kujawskiej wraz Kruszwicą do Królestwa Polskiego nastąpiło w okresie rządów króla Władysława Jagiełły.
Zamek funkcjonował jako warownia królewska i siedziba urzędów państwowych przez cały XV wiek, unikając poważniejszych zniszczeń. W wyniku pożarów z 1519 i 1591 roku był odbudowywany i przekształcany przez rezydujących w nim starostów. W 1655 roku został zajęty przez Szwedów i następnie po dwóch latach okupacji zniszczony z rozkazu generała Jacoba de la Gardie, co przyczyniło się do jego opuszczenia i upadku. W XVIII i XIX wieku mury zostały rozebrane z rozkazu władz pruskich.
Architektura
Murowany zamek został wzniesiony na wyspie nad wodami jeziora Gopło, w południowej części dawnego grodu, dzięki czemu stanął na niewielkim wzniesieniu. Dookoła niego przekopano kanał pełniący funkcję fosy, oddzielającej zamek od podgrodzia. Składał się z wielobocznego obwód murów obronnych wydzielających wewnętrzny dziedziniec o wymiarach 62×57 metrów, masywnej wieży po stronie zachodniej oraz domów: południowego, północnego (bramnego) i wschodniego. Wjazd usytuowany był od strony północno – wschodniej i chroniony przez przedbramie. Poprzedzał go most zwodzony prowadzący na podzamcze.
Mury obronne zbudowano z cegły na kamiennym cokole. Ich grubość dochodziła do 2,7 metra, wysokość sięgała 11 metrów, a zwieńczenie miało formę prostokątnego krenelażu osłaniającego chodnik obrońców. W południowo wschodniej części mur wzmocniony był czworoboczną wieżą, być może otwartą od strony dziedzińca, wysuniętą mocno przed obwód obronny. Kolejnym wzmocnieniem były dwie masywne przypory: w południowo zachodnim narożniku głównego budynku i przed północno – wschodnim narożem budynku bramnego. Obie zapewne zwieńczone były wieżyczkami, być może mieszczącymi klatki schodowe.
Budynek bramny powstawał w dwóch etapach. Początkowo był to zapewne zwykły otwór w zatokowo wysuniętym odcinku muru obronnego. Flankowała go masywna przypora (prawdopodobnie zwieńczona wieżyczką lub gankiem obronnym), wysunięta w kierunku północno – zachodnim. W kolejnym, jeszcze średniowiecznym etapie przestrzeń między przyporą a murem obronnym zamknięto w formę zapewne niezadaszonego przedbramia. Za nim usytuowano dwupiętrowy, podpiwniczony budynek bramny, kryty dwuspadowym dachem z czterema lukarnami. Przed przedbramiem droga prowadziła przez drewniany, w części zwodzony most, łączący się z podzamczem. Na jego terenie wjazd na most zabezpieczono czworoboczną wieżą bramną oraz palisadą.
W północno – zachodnim narożniku usytuowano masywną ośmioboczną wieżę o wysokości 32 metrów i zewnętrznej średnicy wynoszącej 13 metrów, zwaną Mysią Wieżą. Pełniła ona rolę stołpu i więzienia. Zwieńczona była drewnianą nadbudową, być może w formie hurdycji oraz wysokim dachem ostrosłupowym. W jej najniższej kondygnacji mieścił się loch głodowy – okrągłe pomieszczenie o średnicy jedynie 3 metrów, pierwotnie zamknięte od góry ceglanym sklepieniem. Prawdopodobnie był to relikt starszej, cylindrycznej wieży, obmurowanej i podwyższonej w XIV wieku. Wejście do Mysiej Wieży umieszczono na poziomie sklepienia lochu. Posiada ono przedsionek z dwoma prostymi, ceglanymi portalami o ostrołucznym przekroju. Oba były ryglowane od strony przedsionka za pomocą poziomych belek umieszczanych w murze. Zewnętrzna wnęka świadczy o możliwości istnienia zwodzonej kładki wejściowej do wieży. Górne kondygnacje wieży posiadały drewniane, płaskie stropy po których pozostały gniazda w murze. Wieża nie posiadała okien ani otworów strzelczych, kondygnację obronną tworzyła jedynie wspomniana drewniana nadbudowa.
Pomiędzy Mysią Wieżą a bramą usytuowano długi i wąski budynek gospodarczy o jednospadowym dachu, przylegający do muru obronnego. Miał on konstrukcję drewnianą lub szachulcową. Wysokość jego kalenicy sięgała 10 metrów. Podobny obiekt istniał prawdopodobnie również między kuchnią a budynkiem wschodnim. Mogły się tam znajdować stajnie, spichrze, składy i inne pomieszczenia niezbędne dla codziennego funkcjonowania mieszkańców zamku.
Główny budynek mieszkalno – urzędowo – reprezentacyjny o wymiarach 18×35 metrów stanął po stronie południowej. Posiadał on dwuspadowy dach z wieżyczką na przyporze oraz dwie wieżyczki flankujące elewację frontową (północną). Gruby mur obronny zapewne dawał możliwość jego obejścia po ganku na koronie. Budynek miał dwa piętra oraz piwnice i wejście umieszczone pośrodku elewacji od strony dziedzińca. Prawdopodobnie prowadziło ono, po murowanych, zewnętrznych schodach, do pomieszczeń sądowych, archiwum grodzkiego, a dalej komnat królewskich. Piwnice zostały sklepione kolebkowo. Ich trakt południowo zachodni pełnił funkcje magazynowe, gdyż odnaleziono tam oszalowany dranicami dół zasobowy. Drugi trakt przedzielony został wąskim korytarzem na trzy pomieszczenia. Część południową zajmowało ogrzewane kominkiem pomieszczenie dla straży. Część północna pełniła funkcję ciemnicy o czym świadczą ślady po ogniwach na kajdany tuż przy podłodze. Światło zapewniały tu jedynie dwa niewielkie otwory, z których jeden zasłonięty był przez skrzydło zachodnie. W narożniku południowym znajdowało się niewielkie, wydzielone miejsce na piec typu hypocaustum, który kumulował ciepło poprzez gorące kamienie położone nad rusztem. Stamtąd kanały rozprowadzały ciepło do poszczególnych pomieszczeń budynku (wychodziły poprzez otwory w posadzkach). Pozostałe pomieszczenia nie zostały dobrze rozpoznane, wiadomo jedynie, że były kryte drewnianymi stropami i wyposażone w liczne detale architektoniczne (np. odnaleziono ślady ostrołucznego, bogato profilowanego portalu z piaskowca).
Jeszcze w średniowieczu od strony północnej, tuż przy murze obronnym, do głównego budynku dobudowano niewielkie, niższe (jednopiętrowe) skrzydło zachodnie (prawdopodobnie pełniące funkcje mieszkalne). Nie sięgało ono wieży głównej, pozostawiając fragment wolnej od strony dziedzińca kurtyny. Od wschodu natomiast do głównego budynku przylegała zaopatrzona w komin kuchnia. W jej pobliżu, a być może we wnętrzu, musiała znajdować się studnia.
Wschodni budynek zamku był konstrukcją dwupiętrową, krytą dachem dwuspadowym. Jego elewacja zewnętrzna wzmocniona była kilkoma charakterystycznymi przyporami sięgającymi korony muru. Z racji usytuowania w pobliżu narożnika dziedzińca, północne przęsło budynku zapewne było zakrzywione i łączyło się z budynkiem bramnym. Przed budynkiem wschodnim na dziedzińcu stała drewniana łaźnia zamkowa z piecem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych po zamku pozostała jedynie tzw. Mysia Wieża (jej nazwa nawiązuje oczywiście do znanej legendy o królu Popielu zjedzonym przez myszy) i fragment dochodzącego do niej z dwóch stron muru. Obecnie jest ona atrakcją turystyczną Kruszwicy i punktem widokowym. W ostatnim czasie wzniesiono drewniany most prowadzący na zamek, prowadzone są także prace nad udostępnieniem piwnic skrzydła południowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dzieduszycki W., Maciejewski M., Małachowicz M., Zamek Kruszwicki, Kruszwica 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.