Historia
Budowę kolegiaty rozpoczęto prawdopodobnie około 1120 roku w związku z istniejącym wówczas w Kruszwicy biskupstwem, wymienionym w 1133 roku w bulli papieża Innocentego II, które w 1148 roku przeniesione zostało do Włocławka. Możliwe także, iż kościół miał początkowo charakter klasztorny o czym wspomniał dokument z 1185 roku. Lokalizacja kościoła z daleka od grodu i targowiska, zalecana przez regułę benedyktyńską, również podkreślała pierwotnie klasztorny charakter świątyni. W 1143 roku odnotowani zostali prepozyt Bernard i pięciu kapelanów kościoła, a kolejne wzmianki o nim przekazano w 1260 i 1268 roku.
W pierwszej połowie XVI wieku pożar po uderzeniu pioruna zniszczył wieże kościoła, które następnie obniżono. Jako nową dominantę wzniesiono w 1547 roku pojedynczą wieżę późnogotycką. Już w 1584 roku cała budowla miała znajdować się w zaniedbanym stanie, a zniszczenia pogłębił okres wojny polsko – szwedzkiej z lat 1655 – 1660. W latach 1678 – 1679 odbudowano zniszczoną przez Szwedów wieżę i zwieńczono kopułą w stylu barokowym. W 1730 roku prezbiterium kościoła zostało otynkowane i wybielone, a dach kolegiaty pokryty ceglanymi dachówkami.
W XIX wieku władze pruskie przeprowadziły renowację kościoła w duchu neogotyku. W jej trakcie zawaleniu uległo prezbiterium, uzupełniono uszkodzone partie murów, powiększono okna. Szczęśliwie po II Wojnie Światowej, w latach 1954 – 1956 przeprowadzono reromanizację kolegiaty. Prace nad przywróceniem średniowiecznego charakteru kolegiacie przebiegały pod kierunkiem prof. Jana Zachwatowicza, Generalnego Konserwatora Zabytków z Warszawy.
Architektura
Mury kolegiaty zbudowane zostały ze starannie opracowanych ciosów piaskowca i granitu, natomiast detal architektoniczno – rzeźbiarski wykonano z piaskowca i granitu. Kościół otrzymał formę orientowanej, trójnawowej bazyliki, posiadającej nawę główną szerokości 6,2 metra i nawy boczne szerokości 3,2 metra, z transeptem wielkości 6,1 x 18,3 metra, oraz jednoprzęsłowym prezbiterium o wymiarach 6,2 x 5,2 metra, zakończonym na wschodzie półkolistą absydą o promieniu 2,5 metra. Po obu jego stronach umieszczono prostokątne aneksy, od wschodu zamknięte apsydami. Apsydy wzniesiono również na wschodniej ścianie transeptu, po jednej przy każdym ramieniu. Od zachodu pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni międzywieżowej. Do północno – zachodniego narożnika fasady przylegał nieduży budynek, przypuszczalnie kapitularz.
Choć kościół sprawia wrażenie budowli jednolitej, to w trakcie budowy dokonano kilku zmian. Jedną z istotniejszych było wprowadzenie wspomnianych kaplicowych aneksów przyprezbiterialnych. Nie były one przewidziane w pierwotnym projekcie, na co wskazywałaby kolizja ich dachów z oknami apsyd przytranseptowych. Istotną modyfikacją było także zmniejszenie grubości muru w partii transeptu i korpusu powyżej łuków portali, skutkiem czego na wysokości parapetów okien pojawił się wyraźny uskok. Ukończony romański kościół nawiązywał do wzorców ukształtowanych w środowisku saskim, szczególnie w kręgu związanym z ruchem reformy klasztornej, na co wskazywał jego plan, powściągliwa dekoracja i detale kolumn portalowych. Po dodaniu aneksów wschodnich, bryła kościoła uzyskała kształt tzw. chóru schodkowego, charakterystycznego dla kościołów hirsaugijskich (Paulinzelle, Thalbürgel).
Oświetlenie kościoła zapewniały średniej lub małej wielkości, półkoliste, obustronnie rozglifione okna, identyczne w nawach bocznych i w nawie głównej. Wyższe okna utworzono w ścianach szczytowych transeptu. Możliwe, iż pierwotne wieże na najwyższej kondygnacji posiadały wielodzielne przeźrocza. W elewacji południowej kościoła umieszczono aż trzy portale: dwa w nawie południowej i jeden w osi transeptu. Kolejny portal znajdował się w zachodniej części nawy północnej i w północnej ścianie transeptu. W uskoki dwóch portali południowych nawy bocznej osadzono kolumienki, przy czym zachodni w archiwolcie zamknięto półkolistym wałkiem, a wschodni półkolistym uskokiem. Głowice tego ostatniego ozdobiono motywami bardzo uproszczonych liści, natomiast w zachodnim kolumienki otrzymały głowice kostkowe. Portal transeptu w przeciwieństwie do poprzednich nie został osadzony we wnęce, co wskazywałoby, iż pierwotnie był obudowany. Na jego tympanonie naniesiono relief równoramiennego krzyża. Po przeciwnej stronie portal północny transeptu z nadprożem w postaci półkolistego tympanonu otoczono płaską archiwoltą.
Korpus nawowy i prezbiterium od początku były przekryte drewnianym stropem. W przyziemiu wieży północnej i przestrzeni międzywieżowej założono sklepienia krzyżowe, natomiast apsydy sklepiono półkopułami. Podział na nawy w korpusie zapewniły czworoboczne filary, podtrzymujące na impostach półkoliste, pozbawione profilowania arkady. Przyziemia obu wież i części międzywieżowej otwierały się do wnętrza korpusu niewielkimi, półkoliście przesklepionymi otworami. W kondygnacji górnej między wieżami znajdowała się empora, otwarta szeroką arkadą na nawę, prawdopodobnie wykorzystywana przez członków kapituły jako kapitularz. Połączona była ona z piętrami obu wież niewielkimi portalami. Nie wiadomo jaką funkcję pełniło sklepione pomieszczenie w północnej wieży. Północna kaplica przy prezbiterium przykryta została w dwóch przęsłach sklepieniem krzyżowym, rozdzielonym gurtą osadzoną od północy na filarze przyściennym a po przeciwnej stronie na pilastrze. Posadzkę kościoła pierwotnie tworzyły wielobarwne płytki ceramiczne. Ściany były otynkowane i polichromowane w dekoracyjne ornamenty geometryczne, w kolorach czerwonym, białym i niebieskim.
W XVI wieku przebudowano pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych, a na osi kościoła wzniesiono pojedynczą, ceglaną wieżę. Jej elewacje ozdobiono półkoliście zamkniętymi blendami i przedzielono wąskimi, dwudzielnymi przeźroczami. W niektórych z nich wtórnie użyte zostały romańskie detale w postaci kolumienek. Ponadto pełnoplastyczną rzeźbę przedstawiającą dwie zrośnięte głowy, wmurowano w narożnik południowo – wschodni wieży.
Stan obecny
Kolegiata należy do najważniejszych zabytków romańskich na terenie Polski, bowiem zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, za wyjątkiem gotyckiej wieży która zastąpiła dwie boczne, romańskie. W kaplicy północnej, przyziemiu wieży północnej i przestrzeni międzywieżowej zachowały się sklepienia krzyżowe (jedne z najstarszych w Polsce), przetrwała także dawna empora otwarta na nawę główną częściowo zrekonstruowaną w 1856 roku arkadą. Nie ma natomiast już gurtów między ramionami transeptu a skrzyżowaniem naw, po których widoczna jest tylko para pilastrów na ścianie wschodniej przy arkadzie tęczy. Okna, za wyjątkiem otworów w apsydach kaplic przyprezbiterialnych i apsyd transeptu, uległy poszerzeniu. Niektóre zostały też w całości przebite w okresie nowożytnym. Na murach widoczne są ryty romańskie, po części zapewne znaki kamieniarzy (swastyka, krzyż łaciński, krzyż grecki, gałązka) oraz kamienna rzeźba dwóch złączonych głów wmurowana wtórnie w narożnik wieży. Ponadto przy portalu transeptu osadzona jest romańska, granitowa kropielnica z wyrytymi krzyżykami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.