Historia
W okresie wczesnego średniowiecza w Krośnie Odrzańskim funkcjonował położony w widłach Odry i Bobru gród, stanowiący ważną dla państwa piastowskiego warownię graniczną. W źródłach pisanych pojawił się on już w 1005 roku przy okazji wojen Bolesława Chrobrego z cesarzem. Z czasem gród utracił jednak znaczenie i został opuszczony, a Krosno wspomniano dopiero w 1223 roku, choć już jako stolicę prowincji. Lokacja miasta na prawie niemieckim mogła mieć miejsce przed 1226 rokiem, kiedy to wymienianych zostało dwóch plebanów, lecz „cives Crozenses” odnotowano po raz pierwszy w 1232 roku. W 1238 roku w Krośnie umrzeć miał książę Henryk I Brodaty, prawdopodobny fundator zamku, wzniesionego jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku. W 1251 roku miasto wraz z okolicznymi ziemiami przyłączone zostało do księstwa głogowskiego.
Zamek krośnieński pojawił się po raz pierwszy w źródłach pisanych w akcie wystawionym w 1274 roku, zawierającym umowę przekazania przez księżną Zofię, wdowę po księciu Konradzie Głogowskim, ziemi krośnieńskiej biskupom magdeburskim. Trzy lata później, książę wrocławski Henryk IV Probus, odkupił Krosno z zamkiem i przyległymi terenami od margrabiego brandenburskiego Ottona V Długiego, i najpewniej niedługo później przeprowadził pierwszą rozbudowę zamku.
Na mocy testamentu księcia wrocławskiego, Krosno przypadło w 1290 roku księciu Henrykowi III Głogowskiemu, natomiast w 1318 roku miasto i zamek skutkiem umowy pomiędzy książętami głogowskimi Henrykiem, Janem i Przemkiem a margrabią brandenburskim Waldemarem, przeszły na dwa lata we władania tego ostatniego. Ponownie wymienione zostały one dziesięć lat później, w akcie zawierającym listę miast i zamków oddanych w lenno Janowi Luksemburskiemu przez księcia Henryka Żagańskiego. W 1378 roku w wyniku podziału księstwa głogowskiego Krosno włączone zostało w granice dzielnicy żagańskiej.
Zamek pojawił się w 1469 roku w dokumencie wystawionym w związku z hołdem złożonym przez Henryka XI królowi Maciejowi Korwinowi. Dziesięć lat później jako jego panią wspominano księżnę Barbarę Brandenburską. W 1482 roku terytorium krośnieńskie zostało odłączone od Śląska i włączone do Nowej Marchii na skutek sprzedaży elektorom brandenburskim przez Macieja Korwina. Cztery lata później elektor Jan przekazał Krosno, Cottbus i Sulechów w zastaw grafowi Eitelfritz Zollern, a w 1494 roku władzę nad Krosnem, Sulechowem i Lubskiem sprawowała księżna Barbara Hohenzollern. Prawdopodobnie ta ostatnia odpowiadała za przeprowadzenie na przełomie XV i XVI wieku późnogotyckiej przebudowy zamku.
Kolejne, nowożytne już przekształcenia zamku miały miejsce pod koniec XVI wieku, kiedy to przebudowano gotycki budynek mieszkalny i wzniesiono skrzydło wschodnie. W swej nowej, renesansowej formie zamek dotrwał do okresu wojny trzydziestoletniej, w trakcie której został w 1634 roku spalony. Odbudowę przeprowadzono około połowy XVII wieku, dziesięć lat po tym gdy rezydentką zamku została księżna Elżbieta Charlotta, wdowa po elektorze Hansie Wilhelmie. W okresie między rokiem 1644 a 1650 zrealizowała ona budowę skrzydła zachodniego, gdzie umieszczono kaplicę zamkową, choć największy zasięg przekształceń związanych ze zniszczeniami wojny trzydziestoletniej objął skrzydło północne. Około połowy XVIII stulecia miały miejsce kolejne, tym razem barokowe prace budowlane, jednak strategiczne położenie Krosna na terenie państwa pruskiego spowodowało, iż w XIX wieku rezydencję przekształcono w koszary. Zostały one spalone pod koniec II wojny światowej.
Architektura
Zamek usytuowano na wyspie utworzonej przez rozlewiska Odry i Bobru, w północno – wschodnim narożniku średniowiecznego miasta, blisko przeprawy przez rzekę. Połączony był on z obwodem murów miejskich, ale jednocześnie zabezpieczony od strony Krosna fosą.
Zamek otrzymał w planie kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach około 50 x 40 metrów z dłuższymi bokami od wschodu i zachodu. Obwód obronny tworzyła ceglana kurtyna wykonana na podmurówce z kamieni polnych o wysokości około 1,4 metra. Na nich wzniesiono mur o wysokości co najmniej 4,5 metra w regularnym wątku wendyjskim, zapewne zwieńczony blankami o nieznanej szerokości rozstawu. Bramę wjazdową na dziedziniec zlokalizowano przy południowym skraju zachodniej kurtyny. Ościeża otworu o wykroju ostrołucznym i o nieznanej szerokości wykonano z cegły. Prawdopodobnie północne zamknięcie dziedzińca tworzył budynek pałacowy, zapewne o planie zbliżonym do prostokąta.
Pod koniec XIII wieku wzdłuż północnej granicy dziedzińca wzniesiono skrzydło pałacowe o planie zbliżonym do równoległoboku o wymiarach 12 na 40 metrów. Dodatkowo od strony północnej, w odległości około 9,6 metra od narożnika północno – zachodniego umieszczono płytki ryzalit o wymiarach 5,6 x 2,3 metra, prawdopodobnie sięgający do gzymsu okapowego. Trzykondygnacyjny, podpiwniczony budynek mieszkalny nakryty został dachem dwuspadowym o kalenicy równoległej do dłuższych elewacji, z ukośną przyporą w północno – zachodnim narożniku. Wnętrze zarówno na parterze jak i w piwnicy otrzymało układ dwunawowy, dziewięcioprzęsłowy z regularnie rozmieszczonymi filarami. Parter nakryto stropem belkowym, który ułożono na podciągu biegnącym w osi wschód – zachód. Oparto go na murowanych ceglanych filarach, o kwadratowych podstawach i ośmiobocznych trzonach zwieńczonych głowicami. Wysokość pomieszczenia mogła wynosić około 4,5 metra. Znajdujący się w trzecim od zachodu przęśle aneks w ryzalicie północnym, otwierał się do wnętrza sali parteru arkadą o szerokości około 3,5 metra i nieznanym wykroju. W jego ścianach umieszczono co najmniej trzy wnęki, jedną w ścianie zachodniej oraz zapewne dwie w północnej. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa umieszczona w niewielkiej wieżyczce przy ścianie północnej. Zlokalizowano ją w osi piątego licząc od zachodu filara. Piwnice otrzymały analogiczny jak parter układ dwunawowej, dziewięcioprzęsłowej hali. Pomiędzy ich ścianami, a kwadratowymi w rzucie filarami rozpięto dwa równoległe sklepienia kolebkowe.
W pierwszej połowie XIV wieku, chcąc zapewne wzmocnić styk murów miejskich oraz narożnik zamku, a także ochronę bramy wjazdowej, w południowo – wschodnim narożniku obwodu obronnego wzniesiono wieżę ostatecznej obrony, czyli stołp (bergfried). Otrzymała ona plan zbliżony do trapezu, o wymiarach około 11 x 11/13 metrów, ze ścianami zbiegającymi się w kierunku południowym. Mury obwodowe w przyziemiu osiągnęły grubość około 2,5 metra. Prawdopodobnie w przyziemiu mieściły loch głodowy, dostępny z górnej kondygnacji i nieoświetlony.
Na przełomie XV i XVI wieku wjazd do zamku wzmocniono poprzez wzniesienie przed nim budynku bramnego lub przedbramia o planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 10 x 15 metrów. Ścianę zachodnią, czołową, wzmacniały przypory, stanowiące zapewne oprawę dla otworu bramnego, który zabezpieczała także opuszczana brona. Pomiędzy zachodnią elewacją stołpu, a budynkiem bramnym, wzniesiono dwukondygnacyjne skrzydło południowe. Założono je na planie zbliżonym do prostokąta, o wymiarach około 21 x 12 metrów. W związku z jego budową przesunięto zapewne ku południowi linię muru obwodowego. Budynek otrzymał układ dwutraktowy, w paśmie przyległym do stołpu jednoprzestrzenny, ze stropem opartym na jednym centralnym filarze. Pomiędzy kondygnacjami poruszano się za pomocą klatki schodowej wymurowanej w grubości ściany zachodniej. Przy niej wprowadzono zapewne ostrołuczną wnękę. W zasięg skrzydła włączono także stołp, przebijając w jego zachodniej ścianie otwór drzwiowy oraz wykuwając wnękę kominka. Przy narożniku północno – zachodnim wieży wykuto zejście do piwnicy, założonej w dolnej partii stołpu. Nakryto ją sklepieniem kolebkowym. Niewielkie zmiany objęły północny budynek pałacowy, gdzie jedynie zawężono prześwit arkady aneksu w ryzalicie północnym.
Stan obecny
Obecnie zamek ma formę częściowo zrujnowanej czteroskrzydłowej rezydencji założonej wokół prostokątnego dziedzińca, którą otrzymał w wyniku wielokrotnych przebudów, realizowanych aż do końca XIX wieku. W 1996 roku opracowano wytyczne mające na celu częściową rekonstrukcję zamku. Prace remontowe w latach 1997-2003 prowadzone były w budynku bramnym, gdzie wykonano nowy dach oraz wyremontowano elewacje, a także w skrzydle południowym, nad którym przywrócono czterospadowy dach, zabezpieczono ocalałe sklepienia i wprowadzono drewniano – stalową konstrukcją wzmacniającą ścianę południową. Od 2005 roku udostępniono część zamku zwiedzającym, a dwa lata później zakończono prace adaptacyjne, w wyniku których na cele muzealne przeznaczono część pomieszczeń skrzydła południowego oraz zachodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Wyniki badań architektonicznych zamku w Krośnie Odrzańskim, Krosno Odrzańskie 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.