Historia
W okresie wczesnego średniowiecza w Krośnie Odrzańskim funkcjonował położony w widłach Odry i Bobru gród, stanowiący ważną dla państwa piastowskiego warownię graniczną. W źródłach pisanych pojawił się on już w 1005 roku przy okazji wojen Bolesława Chrobrego z cesarzem Henrykiem II, a następnie w 1109 roku, kiedy to pomimo ataków Henryka IV pozostał niezdobyty. Po raz kolejny gród zatrzymał zbrojną wyprawę w 1146 roku, gdy Konrad III interweniował w sprawie Władysława Wygnańca. Przeprawa pod Krosnem sforsowana została dopiero w trakcie najazdu Fryderyka Barbarossy z 1157 roku.
Na przełomie XII i XIII wieku przestarzałe obwarowania grodowe zaczęły tracić na znaczeniu i został opuszczone. Krosno w źródłach pisanych wspomniano dopiero w 1223 roku, choć już jako stolicę prowincji. Wcześniej, w 1203 roku odnotowany został miejscowy kasztelan imieniem Boguchwał. Lokacja miasta na prawie niemieckim mogła mieć miejsce przed 1226 rokiem, kiedy to wymienianych zostało dwóch plebanów, lecz „cives Crozenses” odnotowano po raz pierwszy w 1232 roku. W 1238 roku w Krośnie umrzeć miał książę Henryk I Brodaty. Prawdopodobnie był on fundatorem zamku, który został wzniesiony w czasie gdy rozwijające się miasto przeżywało okres dobrej koniunktury. W Krośnie chronić się miała w 1241 roku przed Mongołami księżna Jadwiga oraz mniszki z klasztoru trzebnickiego. W walce z najeźdźcami zginął książę Henryk Pobożny, z którego pięciu synów początkowo rządy w całym księstwie objął w 1242 roku Bolesław Rogatka. Wkrótce potem jednak bracia zaczęli dzielić się ojcowizną. W 1251 roku Krosno wraz z okolicznymi ziemiami przyłączone zostało do księstwa głogowskiego Bolesława Rogatki, rzekomo na skutek oporu mieszkańców miasta przed oddaniem pod władzę Brandenburgii.
Zamek krośnieński pojawił się po raz pierwszy w źródłach pisanych w akcie wystawionym w 1274 roku, zawierającym umowę przekazania ziemi krośnieńskiej biskupom magdeburskim przez księżną Zofię, wdowę po księciu Konradzie głogowskim. Trzy lata później, książę wrocławski Henryk IV Probus, odkupił Krosno z zamkiem i przyległymi terenami od margrabiego brandenburskiego Ottona V Długiego, i najpewniej niedługo później przeprowadził pierwszą rozbudowę zamku. Przypuszczalnie w okresie tym powiększony został też obszar miasta i rozpoczęto wznoszenie jego murów obronnych.
Na mocy testamentu księcia wrocławskiego, Krosno przypadło w 1290 roku księciu Henrykowi III głogowskiemu, natomiast w 1318 roku miasto i zamek skutkiem umowy pomiędzy książętami głogowskimi Henrykiem, Janem i Przemkiem a margrabią brandenburskim Waldemarem, przeszły na dwa lata we władania tego ostatniego. Ponownie wymienione zostały one dziesięć lat później, w akcie zawierającym listę miast i zamków oddanych w lenno Janowi Luksemburskiemu przez księcia Henryka żagańskiego. W 1378 roku, w wyniku podziału księstwa głogowskiego, Krosno włączone zostało w granice dzielnicy żagańskiej.
Zamek pojawił się w 1469 roku w dokumencie wystawionym w związku z hołdem złożonym przez Henryka XI głogowskiego królowi Maciejowi Korwinowi. Po śmierci księcia w 1476 roku pretensje do Krosna posiadał Jan II żagański (Szalony), próbujący bezskutecznie zdobywać będące w posiadaniu margrabiego Albrechta miasto przy pomocy Węgrów i Czechów. Dwa lata później jako jego władczynię wspomniano księżnę Barbarę brandenburską. W 1482 roku terytorium krośnieńskie zostało odłączone od Śląska i włączone do Nowej Marchii, na skutek sprzedaży elektorom brandenburskim przez Macieja Korwina. W tym samym roku miasto w obrębie murów obronnych spustoszyć miał wielki pożar, choć stojący w pewnym oddaleniu zamek udało się ocalić. Cztery lata później elektor Jan przekazał Krosno, Cottbus i Sulechów w zastaw grafowi Eitelfritz Zollern, a w 1494 roku władzę nad Krosnem, Sulechowem i Lubskiem sprawowała księżna Barbara Hohenzollern. Prawdopodobnie ta ostatnia odpowiadała za przeprowadzenie na przełomie XV i XVI wieku późnogotyckiej przebudowy zamku.
Kolejne, nowożytne już przekształcenia zamku miały miejsce pod koniec XVI wieku, kiedy to przebudowano gotycki budynek mieszkalny i wzniesiono skrzydło wschodnie. W swej nowej, renesansowej formie zamek dotrwał do okresu wojny trzydziestoletniej, w trakcie której wpierw spłonęło miasto w 1631 roku, a następnie w 1634 roku zamek. Odbudowę przeprowadzono około połowy XVII wieku, dziesięć lat po tym gdy rezydentką zamku została księżna Elżbieta Charlotta, wdowa po elektorze Hansie Wilhelmie. W okresie między rokiem 1644 a 1650 zrealizowała ona budowę skrzydła zachodniego, gdzie umieszczono kaplicę zamkową, choć największy zasięg przekształceń związanych ze zniszczeniami wojny trzydziestoletniej objął skrzydło północne. Około połowy XVIII stulecia miały miejsce kolejne, tym razem barokowe prace budowlane, jednak strategiczne położenie Krosna na terenie państwa pruskiego spowodowało, iż w XIX wieku rezydencję przekształcono w koszary. Zostały one spalone pod koniec II wojny światowej.
Architektura
Krosno usytuowano na wyspie utworzonej przez zakole Odry oraz wpadającą do niej od południa rzekę Bóbr. Na odcinku tym pradolina Odry osiągała kulminację swego strategicznie ważnego zwężenia, ułatwiającego przekroczenie rzeki. Na północy stoki opadały stromo ku wodzie, natomiast krawędź południowa pradoliny łagodniej przechodziła w morenową wysoczyznę, przez co różnica między północnym stokiem nabrzeża i południowym wahała się aż w granicach 40 metrów wysokości. Pradolina Odry w okolicach Krosna tworzyła zalesione obszary zalewowe, bagienne, podtapiane licznymi zakolami, rozlewiskami i starorzeczami, czy występującymi z koryt wodami, co podnosiło obronność wpierw grodu, a następnie miasta i zamku, w zasadzie uniemożliwiając nagłe i zaskakujące podejście. W średniowieczu Odra a także Bóbr praktycznie rokrocznie niosły powodzie, tworzące w pradolinie mokradła i trzęsawiska. Utrudnieniem dla potencjalnych napastników było także duże zalesienie okolicy, w którym można było utworzyć przesieki.
Zamek usytuowany został blisko przeprawy przez rzekę, nie na miejscu starego grodu po zachodniej stronie Bobru, ale 400 metrów dalej, w północno – wschodnim narożniku średniowiecznego miasta, które z kolei rozwinęło się po wschodniej stronie ujścia Bobru. Zamek połączony był z obwodem murów miejskich i jednocześnie zabezpieczony od strony Krosna fosą. Także miasto na odcinku południowym chronił nawodniony przekop łączący Odrę i Bóbr, a w dalszej odległości zespół licznych kanałów, rowów i zalewów. By dostać się do zamku trzeba więc było wpierw wjechać na teren miasta – bramą Odrzańską z północnego – zachodu lub od południa bramą Głogowską. Dopiero w XV wieku przebita została po stronie wschodniej trzecia brama zwana Kamienną, usytuowana w bliskiej odległości od zamku. Prawdopodobnie powstała w związku z rozbudową przystani chronionej przez zamek. Wszystkie bramy zapewne miały formę przejazdów w murze, flankowanych jednostronnie wysokimi, czworobocznymi wieżami czy też basztami. Wszystkie też pod koniec średniowiecza przedłużone zostały przedbramiami. Prostsze były dwie furty: Strzelecka i Piaskowa, ułatwiające komunikację miasta po stronie zachodniej.
Miasto zajmowało obszar o wymiarach maksymalnych około 500 x 300 metrów, ze zwężoną częścią południową (niecałe 12 ha). Mury wzniesiono z cegły w wątku gotyckim na kamiennej podmurówce. Nie wiadomo jakie było ich pierwotne zwieńczenie, ale pod koniec średniowiecza zapewne wprowadzono proste, zadaszone przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi. Pierścień murów miejskich ze względu na dogodne warunki terenu prawdopodobnie nie był wzmocniony na całym obwodzie regularnym systemem baszt, choć kluczowe dla obronności miejsca, takie jak południowa część miasta, mogły wzmacniać czworoboczne baszty wykuszowe oraz bartyzany. Pojedyncza baszta znajdowała się także na odcinku północnym. W obrębie murów miejskich znajdował się kościół farny z wysoką i masywną wieżą oraz klasztor dominikanów, poza ochroną obwarowań był natomiast klasztor franciszkański.
Zamek otrzymał w planie kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach około 50 x 40 metrów z dłuższymi bokami od wschodu i zachodu. Obwód obronny tworzyła ceglana kurtyna wykonana na podmurówce z kamieni polnych o wysokości około 1,4 metra. Na nich wzniesiono mur o wysokości co najmniej 4,5 metra w regularnym wątku wendyjskim, zapewne zwieńczony blankami o nieznanej szerokości rozstawu. Bramę wjazdową na dziedziniec zlokalizowano przy południowym skraju zachodniej kurtyny. Ościeża otworu o wykroju ostrołucznym i o nieznanej szerokości wykonano z cegły. Prawdopodobnie północne zamknięcie dziedzińca tworzył budynek pałacowy, zapewne o planie zbliżonym do prostokąta.
Pod koniec XIII wieku wzdłuż północnej granicy dziedzińca wzniesiono skrzydło pałacowe o planie zbliżonym do równoległoboku o wymiarach 12 na 40 metrów. Dodatkowo od strony północnej, w odległości około 9,6 metra od narożnika północno – zachodniego umieszczono płytki ryzalit o wymiarach 5,6 x 2,3 metra, prawdopodobnie sięgający do gzymsu okapowego. Trzykondygnacyjny, podpiwniczony budynek mieszkalny nakryty został dachem dwuspadowym o kalenicy równoległej do dłuższych elewacji, z ukośną przyporą w północno – zachodnim narożniku. Wnętrze zarówno na parterze jak i w piwnicy otrzymało układ dwunawowy, dziewięcioprzęsłowy z regularnie rozmieszczonymi filarami. Parter nakryto stropem belkowym, który ułożono na podciągu biegnącym w osi wschód – zachód. Oparto go na murowanych ceglanych filarach, o kwadratowych podstawach i ośmiobocznych trzonach zwieńczonych głowicami. Wysokość pomieszczenia mogła wynosić około 4,5 metra. Znajdujący się w trzecim od zachodu przęśle aneks w ryzalicie północnym, otwierał się do wnętrza sali parteru arkadą o szerokości około 3,5 metra i nieznanym wykroju. W jego ścianach umieszczono co najmniej trzy wnęki, jedną w ścianie zachodniej oraz zapewne dwie w północnej. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa umieszczona w niewielkiej wieżyczce przy ścianie północnej. Zlokalizowano ją w osi piątego licząc od zachodu filara. Piwnice otrzymały analogiczny jak parter układ dwunawowej, dziewięcioprzęsłowej hali. Pomiędzy ich ścianami, a kwadratowymi w rzucie filarami rozpięto dwa równoległe sklepienia kolebkowe.
W pierwszej połowie XIV wieku, chcąc zapewne wzmocnić styk murów miejskich oraz narożnik zamku, a także ochronę bramy wjazdowej, w południowo – wschodnim narożniku obwodu obronnego wzniesiono wieżę ostatecznej obrony, czyli stołp (bergfried). Otrzymała ona plan zbliżony do trapezu, o wymiarach około 11 x 11/13 metrów, ze ścianami zbiegającymi się w kierunku południowym. Mury obwodowe w przyziemiu osiągnęły grubość około 2,5 metra. Prawdopodobnie w przyziemiu mieściły loch głodowy, dostępny z górnej kondygnacji i nieoświetlony.
Na przełomie XV i XVI wieku wjazd do zamku wzmocniono poprzez wzniesienie przed nim budynku bramnego lub przedbramia o planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 10 x 15 metrów. Ścianę zachodnią, czołową, wzmacniały przypory, stanowiące zapewne oprawę dla otworu bramnego, który zabezpieczała także opuszczana brona. Pomiędzy zachodnią elewacją stołpu, a budynkiem bramnym, wzniesiono dwukondygnacyjne skrzydło południowe. Założono je na planie zbliżonym do prostokąta, o wymiarach około 21 x 12 metrów. W związku z jego budową przesunięto zapewne ku południowi linię muru obwodowego. Budynek otrzymał układ dwutraktowy, w paśmie przyległym do stołpu jednoprzestrzenny, ze stropem opartym na jednym centralnym filarze. Pomiędzy kondygnacjami poruszano się za pomocą klatki schodowej wymurowanej w grubości ściany zachodniej. Przy niej wprowadzono zapewne ostrołuczną wnękę. W zasięg skrzydła włączono także stołp, przebijając w jego zachodniej ścianie otwór drzwiowy oraz wykuwając wnękę kominka. Przy narożniku północno – zachodnim wieży wykuto zejście do piwnicy, założonej w dolnej partii stołpu. Nakryto ją sklepieniem kolebkowym. Niewielkie zmiany objęły północny budynek pałacowy, gdzie jedynie zawężono prześwit arkady aneksu w ryzalicie północnym.
Stan obecny
Obecnie zamek ma formę częściowo zrujnowanej czteroskrzydłowej rezydencji założonej wokół prostokątnego dziedzińca, którą otrzymał w wyniku wielokrotnych przebudów, realizowanych aż do końca XIX wieku. W 1996 roku opracowano wytyczne mające na celu częściową rekonstrukcję zamku. Prace remontowe w latach 1997-2003 prowadzone były w budynku bramnym, gdzie wykonano nowy dach oraz wyremontowano elewacje, a także w skrzydle południowym, nad którym przywrócono czterospadowy dach, zabezpieczono ocalałe sklepienia i wprowadzono drewniano – stalową konstrukcją wzmacniającą ścianę południową. Od 2005 roku udostępniono część zamku zwiedzającym, a dwa lata później zakończono prace adaptacyjne, w wyniku których na cele muzealne przeznaczono część pomieszczeń skrzydła południowego oraz zachodniego.
Miejskie mury obronne na skutek programowo prowadzonych w drugiej połowie XIX wieku prac rozbiórkowych, przetrwały jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Mocno obniżony odcinek muru obronnego z basztą wykuszową sięgającą wysokości nieco ponad 4 metrów, widoczny jest w pobliżu dworca autobusowego przy ul. Słonecznej. Wysokość kurtyn oscyluje w najwyższych partiach w okolicach 1,8 – 3,9 metra. Do 1945 roku przetrwały także odcinki murów wchłonięte przez zabudowę mieszkalną miasta, ale uległy one zniszczeniu na skutek działań wojennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Wyniki badań architektonicznych zamku w Krośnie Odrzańskim, Krosno Odrzańskie 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Łuniewicz Z., Koźle czy Krosno? Reidentyfikacja weduty Krosl z cyklu obrazów z podróży palatyna Ottheinricha, „Quart”, nr 2(60), Wrocław 2021.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.