Historia
Oficjalnie franciszkanie osiedlili się w Krośnie w 1378 roku decyzją biskupa przemyskiego Eryka, jednak musieli działać w mieście dużo wcześniej, na pewno przed założeniem parafii, na co wskazywałby ostry zatarg proboszcza krośnieńskiego Klemensa z franciszkanami w sprawie spełniania przez nich funkcji parafialnych. Początki parafii łączyły się z wcieleniem w 1340 roku Krosna do państwa polskiego przez Kazimierza Wielkiego oraz lokacją miasta na prawie niemieckim, zakonnicy musieli więc przybyć do Krosna już w pierwszej połowie XIV wieku.
W 1397 roku królowa Jadwiga zatwierdziła nadanie konwentowi krośnieńskiemu ziemi, zniosła także patronat rady miejskiej nad kościołem i klasztorem franciszkańskim. Zabroniła burmistrzowi i rajcom ingerować w sprawy klasztorne pod groźbą surowej kary finansowej, a potwierdził to przebywający w Krośnie w 1407 roku król Władysław Jagiełło. Kroki te spowodowane były tym, iż władze miejskie rościły sobie pretensje do zarządu i opieki nad kościołem, klasztorem, jego wyposażeniem i majątkiem, przy czym najbardziej drażliwą była sprawa kontroli naczyń liturgicznych i ozdobnego wyposażenia kościoła, które pochodziły z ofiar i darów mieszkańców Krosna. Patronat rady miejskiej był także wynikiem tradycji, według której franciszkanie po przybyciu do Krosna osiedlić się mieli przy kaplicy miejskiej.
Po pożarze w Krośnie w 1399 roku, który zniszczył klasztor i drewniany kościół, znajdujący się jeszcze poza obszarem miasta lokacyjnego, franciszkanie przenieśli się z prawego na lewy brzeg Wisłoka, zakupili od miasta działkę terenu w pobliżu murów obronnych i w 1400 roku otrzymali od króla Władysława Jagiełły i starosty sanockiego Ścibora pozwolenie na osiedlenie się w królewskim mieście. Od razu też przystąpili do budowy prezbiterium nowego, murowanego w stylu gotyckim kościoła, który wraz z zakrystią i drewnianymi zabudowaniami klauzury miał być ukończony już w 1402 roku. W ciągu pierwszej połowy XV wieku rozbudowano go o ceglany korpus nawowy, oraz dobudowano kaplicę Przemienienia Pańskiego. Franciszkanie włączyli się także do akcji rozbudowy obwarowań miejskich, ofiarując 100 grzywien na modernizację systemu obronnego miasta, w związku z planami wójta Piotra otoczenia Krosna druga linią obwarowań. Jeszcze do początku XVI wieku trwało ozdabianie i wyposażanie świątyni klasztornej. W 1510 roku w Rzymie o odpusty dla ofiarodawców na ten cel wystarał się prowincjał czesko-polski Walenty z Krosna, w efekcie czego kościół zaopatrzono w 11 ołtarzy, stalle, obrazy i rzeźby.
Klasztor franciszkański w Krośnie nie miał znaczenia tylko lokalnego. Stanowił również punkt oparcia dla akcji misyjnej na Rusi. Ta rola wystąpiła szczególnie po unii Polski z Litwą w 1386 roku, kiedy to olbrzymie tereny rusko-litewskie stanęły otworem dla pracy misyjnej. Drugą ważną rolą klasztoru była jego funkcja obronna, spowodowana wpisaniem w miejskie obwarowania. Konwent zobowiązał się w razie najazdu obsadzić pobliską basztę własną załogą i w tym celu mieć zawsze przygotowane uzbrojenie, o którym rzeczywiście często wspominały przeprowadzane inwentarze. System obronny zdał dobrze egzamin w 1657 roku w czasie oblężenia Krosna przez armię księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego.
W 1591 roku wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech ufundował nowe, murowane zabudowania klasztorne. W roku 1615 w narożniku między prezbiterium a nawą południową kościoła wzniesiono nowożytną już kaplicę Matki Boskiej Różańcowej, a w 1647 roku Stanisław Oświęcim, dworzanin króla Władysława IV, dodał kaplicą Oświęcimów. Pomimo tych fundacji reformacja protestancka przyniosła zastój, a nawet poważną regresję w działalności klasztoru franciszkańskiego. Zanikły publiczne procesje, przestało istnieć bractwo Najświętszej Maryi Panny, zdecydowanie zmniejszyła się ilość powołań do nowicjatu, w efekcie czego w 1581 roku liczba zakonników w klasztorze krośnieńskim spadła do dwóch. Sytuacja zaczęła się poprawiać na początku XVII wieku po wprowadzeniu pierwszych reform szkolnictwa wewnątrz zakonnego oraz powstaniu kultu obrazu Matki Boskiej Murkowej.
W XVII i XVIII wieku wojny, klęski żywiołowe, zaraza i kryzys gospodarczy spowodowały zubożenie, wyludnienie i upadek miasta, a w konsekwencji także klasztoru. W czasie wojny północnej Szwedzi ograbili kościół, a w wyludnionym konwencie zapanowała bieda. W 1717 roku część klasztoru stała zrujnowana. Remonty można było przeprowadzić dopiero w 1731 roku, dzięki donacji właściciela ziemskiego Antoniego Baranowskiego. W takim stanie konwent przetrwał do narzuconej przez cesarza Józefa II kasaty klasztoru w 1782 roku. Co prawda część kościoła przeznaczono na początku XIX wieku na magazyny zboża, lecz dzięki usilnym staraniom mieszczan i zakonników konwent uzyskał zgodę na powrót do klasztoru.
W 1872 roku w wyniku pożaru spłonęło niemal całe wyposażenie wnętrza świątyni. Jego konsekwencją było także zawalenie się gotyckiego sklepienia prezbiterium i zniszczenie konstrukcji dachu. Renowację budowli przeprowadzono w latach 1899-1904, która połączona została z regotycyzacja bryły kościoła, poprzez zlikwidowanie większości jego elementów powstałych w XVIII i XIX stuleciu.
Architektura
Klasztor franciszkański na początku XV wieku usytuowany został w południowo – wschodniej części miasta, w narożniku muru obronnego zbudowanego przez króla Kazimierza Wielkiego, między niższą basztą z jednej strony a basztą wyższą z drugiej, w pobliżu bramy Węgierskiej. Od niej do murów franciszkańskich wiodła wąska ulica. Z rynku do kościoła prowadziła ulica Wąska zwana również Do Franciszkanów. W kamienicy na rogu ulicy Franciszkańskiej i rynku urzędowała rada miejska, natomiast przy ulicy Franciszkańskiej znajdował się szpital dla ubogich.
Kościół klasztorny powstał jako budowla orientowana, trójnawowa o układzie pseudobazylikowym (nawa główna wyższa niż nawy boczne, ale bez własnych okien), trójprzęsłowa z nieco węższym niż nawa główna, trójprzęsłowym prezbiterium, zakończonym na wschodzie wielobocznie. Prezbiterium to oraz usytuowana po jego północnej stronie zakrystia stanowiły najwcześniejszy kościół z początku XV wieku, funkcjonujący w takim stanie do czasu budowy korpusu nawowego. Przestrzeń między zakrystią a północną nawą kościoła wypełniła dobudowana kaplica Przemienienia Pańskiego, upamiętniająca pierwotną kaplicę, przy której pracowali misjonarze franciszkańscy.
W trakcie dostawiania korpusu trzeba było przeprowadzić zaawansowane prace budowlane, gdyż prezbiterium było zbudowane na niższym poziomie terenu niż reszta świątyni (świadczy o tym cokół biegnący wokół prezbiterium i naw bocznych). W prezbiterium wykonano nasyp i podwyższono posadzkę do poziomu posadzki nawy głównej, prawdopodobnie podwyższono również sklepienie w prezbiterium. Korpus nawowy otrzymał sklepienie wsparte na czterech kamiennych, ośmiobocznych filarach międzynawowych i trzech parach półfilarów (od wschodu, zachodu i północy). Na kamiennych zwornikach gwiaździstego sklepienia nawy głównej dłutem rzeźbiarza zostały wykonane bogate rozety i tarcze herbowe. Żebra opuszczono na ostrosłupowe wsporniki. W nawach bocznych, zakrystii i kaplicy Przemienienia Pańskiego założono sklepienie krzyżowo – żebrowe. Prawdopodobnie krzyżowo – żebrowe i sześciodzielne było sklepienie nad prezbiterium.
Pierwotne zabudowania klasztorne z początku XV wieku, usytuowane po południowej stronie kościoła, aż do końca stulecia były w większości konstrukcji drewnianej. W 1402 roku postanowiono dokonać inkastelacji klasztoru. Otrzymał on z dwóch stron kamienno – ceglane mury grubości ponad półtora metra, od których biegł dalej w dwóch kierunkach nowy mur miejski. Franciszkanie mieli także zabezpieczyć okna żelaznymi kratami zarówno w izbie (refektarzu), jak i w celach mieszkalnych. Otrzymali też pozwolenie na przeprowadzenie kanału odpływowego pod nową, zewnętrzną linią muru obronnego.
Pod koniec XVI wieku w budynku klasztornym na dole znajdowały się dwie duże izby (refektarze letni i zimowy) oraz kuchnia, a na piętrze cele mieszkalne zakonników. Refektarz przykryty był dekorowanym stropem modrzewiowym. Klasztor według opinii ówczesnych sprawiał wrażenie bardziej zamku niż tradycyjnego konwentu. Ze wszystkich stron był otoczony murem, przy czym z dwóch stron kompleks otaczał podwójny mur zwany wyższy i niższy. Od strony północno – wschodniej za podwójnym murem prowadziła droga do młynów, a za nią znajdowała się młynówka doprowadzająca z Wisłoka wodę na nich. Dopiero w pewnym oddaleniu, na północy płynęła rzeka.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła klasztornego jest zasługą gruntownego odnowienia i regotyzacji z przełomu XIX i XX wieku. Przemurowana została ściana wschodnia i południowa prezbiterium, wyburzono nowożytne przybudówki od zachodu i południa, przywrócono pierwotny wygląd fasadzie łącznie ze zrekonstruowanym szczytem. Wykonane zostały też nowe maswerki okienne, pozostawiono natomiast nowożytną kaplicę południową i nowożytne sklepienie w prezbiterium. Zabudowania klasztorne całkowicie utraciły pierwotne cechy stylistyczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
Zwiercan A., O franciszkanach w Krośnie do końca XVIII wieku. W 600-lecie kanonicznej erekcji klasztoru w Krośnie, „Nasza Przeszłość”, tom 51, 1979.