Historia
Starą Synagogę w Krakowie wznieśli czescy Żydzi, którzy przybyli do stolicy Polski po pogromie praskim w 1389 roku. Jej budowa miała miejsce najpewniej pod koniec XV wieku, prawdopodobnie około 1494 roku, kiedy to Żydów przesiedlono z Krakowa na Kazimierz. Szybko też stała się centrum życia religijnego kazimierskich Żydów.
Początkowo Synagoga Stara należała do typowych gotyckich synagog dwunawowych, wznoszonych licznie w Europie Środkowej (np. Praga, Oleśnica, Ratyzbona, Buda), lecz już w drugiej połowie XVI wieku, w okresie intensywnego rozwoju kazimierzowskiej gminy żydowskiej, została przebudowana. Na podjęcie prac wpływ miał zapewne pożar z 1557 roku, który strawił cały budynek. Odbudowę przeprowadził florencki architekt Mateo Gucci, wprowadzając do wyglądu synagogi formy manierystyczne (attyka) i powiększając budowlę o parterową dobudówkę południową. Pozostawił on dawny trójprzęsły układ ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, jednak stare filary zastąpił toskańskimi kolumnami, a żebra oparł na nowych wspornikach. Prace trwały do 1570 roku, gdyż z tego właśnie roku pochodziła widniejąca na sklepieniu inskrypcja budowniczego.
W XVII wieku synagoga została znacznie powiększona o kolejne parterowe dobudówki, które otoczyły ją od północy (nowy babiniec) i zachodu. Niszczona była także kilka razy pożarami, przy czym ostatni miał miejsce w 1773 roku. W drugiej połowie XIX wieku gmina żydowska przeprowadziła remont generalny budowli. W 1939 roku Niemcy zamienili budynek bożnicy na magazyny, przez cały okres wojny systematycznie niszcząc i dewastując zabytek. W 1956 roku władze polskie przystąpiły do renowacji zrujnowanej synagogi.
Architektura
Synagoga zbudowana została z cegły na kamienno-ceglanej podmurówce na planie prostokąta. Kamienia użyto również w dolnych częściach elewacji oraz przy detalach architektonicznych. Pierwotnie była dwunawową halą, wzmocnioną od zewnątrz przyporami, pomiędzy którymi przepruto wąskie i wysokie, rozglifione okna. Zwieńczenie oryginalnie stanowił wysoki dach dwuspadowy, osadzony przy krótszych bokach na dwóch gotyckich trójkątnych szczytach zdobionych blendami i przeprutych wąskimi otworami szczelinowymi doświetlającymi poddasze. Wejście usytuowane zostało od strony zachodniej, natomiast po przeciwnej, wschodniej stronie synagoga sąsiadowała z miejskim murem obronnym Kazimierza. Przy narożniku południowo – wschodnim usytuowana została niewielka czworoboczna wieża, nakryta czterospadowym dachem i mieszcząca schody prowadzące na strych.
Główną i najstarszą część bóżnicy stanowiła trójprzęsłowa sala modlitewna przeznaczona dla mężczyzn. Jej wnętrze przykryto krzyżowo-żebrowym sklepieniem wspartym na dwóch smukłych kolumnach. W drugiej połowie XVI wieku budowla została powiększona o dobudówkę po stronie południowej, przystawioną zarówno do synagogi jak i muru obronnego, w której mieścił się babiniec, czyli znacznie niższa, parterowa sala dla kobiet.
Stan obecny
Dzisiejszy stan synagogi jest efektem wielu przekształceń i remontów, które przeprowadzano na przestrzeni wieków, zachowała ona jednak gotycko – renesansowy wygląd. Z XV-XVI wieku przetrwały mury obwodowe głównej sala modlitewnej, kruchta oraz babiniec po stronie południowej. Obecnie w synagodze znajduje się oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa – Dzieje i Kultura Żydów. Gromadzi ono zabytki z zakresu historii i kultury Żydów, przede wszystkim krakowskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jakimyszyn A., Cracovia Iudaeorum 3D, Kraków 2013.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.