Historia
W pierwszej połowie XIII wieku struktura zarządzania Krakowem nie była jeszcze w pełni ukształtowana. Rada miejska wraz z organem sądowniczym (ławą) podlegały zwierzchnictwu zajmującego wysoką pozycję wójta, dlatego też spotkania organizowano w jego domu przy ulicy Brackiej. Tam też początkowo mieściła się siedziba kancelarii miejskiej. Wkrótce jednak z powodu emancypacji rady i rozrastania się jej składu, zaistniała potrzeba wzniesienia osobnego budynku władz samorządowych. Krakowski murowany ratusz zbudowany został na początku XIV wieku. Jego poprzednikiem zapewne była starsza budowla konstrukcji drewnianej, która spłonęła w pożarze miasta w 1306 roku, w której rada miejska Krakowa funkcjonowała co najmniej od 1264 roku. Najstarsza informacja źródłowa o kamiennym budynku odnotowana została w źródłach pisanych w 1316 roku („rathus”), natomiast o wieży ratuszowej z 1383 roku.
W drugiej połowie XIV wieku, wraz ze wzrastającym znaczeniem miasta i jego zamożności, przebudowano i podwyższono wieżę ratuszową, a budynek ratusza zyskał trzecią kondygnację oraz bogato zdobione zewnętrzne elewacje. Ponadto w latach 1397 – 1399 do budynku ratusza dostawiono dom notariusza. Prowadzone w stylistyce gotyckiej prace budowlane zakończono między 1414 rokiem a połową XV wieku, kiedy to do wykończenia dachu sprowadzono mistrza Jana z Torunia. Być może z ukończeniem jakiś etapów prac związane były daty 1444 i 1472, umieszczone w przyziemiu wieży ratuszowej wraz ze znakami kamieniarzy.
W murach krakowskiego ratusza urzędował wójt, spotykali się rajcy, działały w nim: sąd ławniczy, kancelaria, archiwum i skarbiec. Jako siedziba najwyższych władz miejskich, symbol bogactwa i prestiżu miasta, pełnił także funkcję reprezentacyjną, wielokrotnie gościł królów, senatorów, mieszczan i wojskowych. Początkowo radę miejską tworzyło sześć osób, później jej skład został poszerzony do 24 rajców, choć urzędujących było jedynie ośmiu, a reszta musiała się zadowolić statusem reprezentantów. W 1368 roku Kazimierz Wielki zadecydował, iż radę miejską powinni tworzyć zarówno przedstawiciele kupców, jak i krakowskich cechów rzemieślniczych i pospólstwa. W 1404 roku zadecydowano, iż w skład rady będzie wchodzić 23 rajców podzielonych na trzy grupy, które będą sprawować władzę w mieście przez trzy kolejne lata.
W piwnicach ratusza urządzono piwiarnię. Zgodnie z obowiązującymi średniowiecznymi zwyczajami i królewskimi prawami, trunki sprowadzane spoza miasta mogły być sprzedawane tylko pod kontrolą rady miejskiej. Piwo przywożono ze Świdnicy, skąd wzięła się jej nazwa Piwnica Świdnicka. Pod koniec XV wieku piwo wytwarzane w Krakowie było gorsze od świdnickiego oraz klasztornego z Kazimierza, popyt na nie zmniejszał się więc, a rósł za to na importowane. Piwnica cieszyła się tak złą sławą, że w 1456 roku król Kazimierz Jagiellończyk odebrał rajcom przywilej sprowadzania piwa. Dopiero w 1501 roku Jan I Olbracht zniósł ojcowski zakaz i nadał Krakowowi monopol na sprzedaż piwa świdnickiego.
W latach 30 i 40-tych XVI wieku ratusz zmodernizowano w stylistyce renesansowej, między innymi zakładając wielkie okna w jego wschodniej elewacji. W 1547 roku rajcy na polecenie króla dobudowali od strony muru łączącego wieżę z ratuszem tzw. kabaty, czyli więzienie dla dłużników i innych pomniejszych przestępców, podczas gdy dziedzińczyk między kabatami a ratuszem przeznaczono na miejsce straceń. W 1556 roku pożar poważnie uszkodził gotycki hełm wieży. Mimo, iż udało się go wkrótce odtworzyć, to już w 1570 roku zniszczył go kolejny pożar. Nieco wcześniej, w latach 1561 – 1563, na miejscu spalonego smatruza wybudowano renesansowy już spichlerz, w którego bryłę wtopiono dom notariusza i być może dom ławników.
Nowożytne przemiany ratusza na szerszą skalę zaczęto wprowadzać w 1678 roku, gdy zbudowano drugie piętro ratusza, oraz po pożarze z 1680 roku, który ponownie uszkodził wieżę. Sześć lat później musiano podeprzeć ją masywną przyporą od zachodu i spiąć mury kotwami. Założono też nowy, barokowy hełm, zastąpiony kolejnym w latach 1783 – 1784. W okresie tym wzniesiono też klasycystyczny odwach przylegający do wieży ratuszowej. W 1817 roku rada miejska uchwaliła wyburzenie spichlerza, jednak w trakcie prac naruszono mury właściwego ratusza, który następnie także rozebrano. Prace konserwatorskie przy wieży prowadzono w 1910 i 1929 roku, a następnie w latach 60-tych XX wieku
Architektura
Ratusz usytuowany został w południowo – zachodniej części placu rynkowego. Składał się z kamiennej, początkowo dwukondygnacyjnej, a później trzykondygnacyjnej (podpiwniczonej) budowli, wzniesionej na planie prostokąta o wymiarach 30 x 10 metrów. W jego wnętrzu mieściła się hala targowa na parterze oraz pierwsze, jeszcze prowizoryczne pomieszczenia, służące rajcom na piętrze. Do budynku od południowego wschodu przylegała czworoboczna wieża ratuszowa. Przestrzeń pomiędzy ratuszem a wieżą zajmował wewnętrzny dziedziniec, zamknięty z dwóch pozostałych stron przez mur z galerią dla straży i więzienie. Szczyty wyrastające z krótszych ścian budynku od XIV wieku był blendowane, zdobione sterczynami. Na zachodnich narożnikach umieszczono ośmioboczne wieżyczki, natomiast od wschodu przystawiono arkadowy ganek.
Główne wejście do ratusza znajdowało się od strony budynku sukiennic. Od XV wieku poprzedzone było niewielkim aneksem z którego wchodziło się do sporych rozmiarów izby pełniącej rolę przedsionka, ale będącej także miejscem obrad sądowych. Przyziemie mieściło ponadto izbę wójta oraz najważniejszą salę w ratuszu, czyli Izbę Pańską – miejsce obrad rady miejskiej, sądu ławniczego i podejmowania monarchów. W średniowieczu Izba Pańska nakryta była drewnianym stropem, a jej ściany zdobiły obrazy ze scenami biblijnymi oraz łacińskie inskrypcje, przypominające sędziom o konieczności wydawania sprawiedliwych wyroków. Oświetlały ją trzy, pierwotnie ostrołukowe okna, wychodzące na ratuszowy dziedziniec. Drugim znaczącym pomieszczeniem była Izba Ławnicza, także znajdująca się w przyziemiu. Na pierwszym piętrze usytuowano Izbę Sądową, mieszkanie przełożonego służby, kancelarię (siedzibę pisarza) oraz kaplicę. W kancelarii znajdowały się księgi miejskie, a doskonale wykształcony pisarz prowadził całą administrację miejską.
Wieża ratuszowa została zbudowana na planie kwadratu, przy wykorzystaniu kamiennych ciosów i cegły. U schyłku średniowiecza posiadała cztery piętra oraz piwnice, łącznie mając wysokość 40 metrów do poziomu ganku dla straży. Trzy ściany wieży od końca XIV wielu lub początku XV stulecia ozdobiła kamienna okładzina z szerokim, pionowym laskowaniem o kształtach prostokątów i co charakterystyczne, a zarazem ekspresyjne, trójkątów. Krzyżujące się podziały utworzyły kwadratowe płyciny, na których, w części pomiędzy drugą a trzecią kondygnacją, wykuto dekoracyjne czwórliście. Najbogatsza była dekoracja drugiej kondygnacji, którą zaopatrzono w wykusze umieszczone na elewacjach wschodniej i południowej (nie ma pewności czy istniał wykusz także od strony zachodniej). Na narożnikach tej kondygnacji umieszczone zostały potężne, głęboko popodcinane kroksztyny, wsparte na kamiennych głowach. Narożniki wieży ujęte zostały także w wałki, na których na wysokości czwartej kondygnacji nadwieszone zostały nisze baldachimowe. Prawdopodobnie pierwotnie znajdowały się w nich wapienne posągi. Pierwowzorem późnogotyckich elewacji z kamiennymi okładzinami w Krakowie był korpus katedry na Wawelu, gdzie taką innowację wprowadzono między drugim a trzecim przęsłem.
Wewnątrz wieży, w najniższej, podziemnej kondygnacji pierwotnie w północno – wschodnim narożniku działała sklepiona kolebką piwiarnia zwana Piwnicą Świdnicką oraz więzienie. W przyziemiu znajdowało się pomieszczenie, które oryginalnie służyło do przechowywania skarbca i insygniów władzy rajców. Jego powierzchnia została nakryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym na gurtach, spiętym przez duży okrągły zwornik z plastyczną, pofałdowaną dekoracją liściastą, i była oświetlana od wschodu i południa dwoma małymi oknami w kamiennych okładzinach. Do górnych pomieszczeń wieży prowadziła wąska i stroma klatka schodowa z 110 kamiennymi stopniami. Pierwotnie używała ich jedynie służba i trębacze jako, iż do wyższych kondygnacji można się było również dostać przez pomieszczenia budynku ratusza. Sala na pierwszym piętrze otrzymała sklepienie krzyżowo-żebrowe oraz wielkie wykusze okienne, natomiast pomieszczenie drugiego piętra przykryte zostało stropem drewnianym i oświetlone trzema ostrołukowymi oknami. Także trzecie piętro zwieńczone zostało stropem belkowym i otwarte na ostrołukowe, choć trochę niższe okna, osadzone w niszach z bocznymi siedziskami.
Wnętrze wyjątkowo ozdobnego i wyrafinowanego pierwszego piętra w planie zbliżone było do krzyża greckiego. W jego dolnej części umieszczono kamienną ławę biegnącą wzdłuż wszystkich ścian. Bardzo bogatą dekorację rozmieszczono w narożnikach środkowej części oraz na kapitelach nadwieszonych na ścianach prostokątnych wnęk wykuszowych. W narożnikach pomieszczenia znalazły się cztery kamienne filary, na których nadwieszono po dwa potężne kroksztyny o głęboko ciętych profilowaniach. Wolna przestrzeń pomiędzy tymi kroksztynami zamknięta została od góry miniaturowymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, oryginalnie pozbawionymi jednego z żeber, tak że można było dostrzec przekrój małego zwornika. Konstrukcje ta dźwigały płaskie, rzeźbiarsko opracowany bloki pełniące funkcje kapitelów, na którym wsparto szerokie i masywne gurty łączące narożniki. Górna część każdego z tych kapiteli otrzymała profilowany, ścięty na narożnikach gzyms, gdzie przechodziła w miniaturowe wsporniki, na których opierały się żebra sklepień, nakrywających niegdyś poszczególne części pomieszczenia. Kapitele ozdobiono motywami roślinnymi, przy czym wyjątkowe miejsce zajęła dekoracja kapitela w narożniku południowo – zachodnim, wyróżniająca się klasą artystyczną i zawierająca drobny motyw figuralny. Dodatkowo wśród dekoracji roślinnych umieszczona została głowa o niskim czole, karykaturalnych łukach brwiowych, bardzo szerokim i płaskim nosie oraz równie szerokich ustach, a także spiczastych, szeroko rozstawionych uszach, spomiędzy których wyrastał fantazyjny czub.
Niestety, nie wiadomo jaką funkcję pełniła sala na pierwszym piętrze wieży ratuszowej. Niewielkie rozmiary i usytuowanie nadawały temu pomieszczeniu charakter ekskluzywny. Z pewnością nie pełniło ono funkcji użytkowych. Niezwykły program architektoniczny, obecność wykuszy a także dekoracja rzeźbiarska pozwalają domyślać się wnętrza o charakterze reprezentacyjnym, najpewniej o publicznym charakterze, na co wskazywałyby umieszczone przy ścianach kamienne ławy, umożliwiające uczestniczenie przy spotkaniach, czy naradach. Być może sala wykorzystywana była również jako kaplica, po wniesieniu do niej przenośnego ołtarza.
Stan obecny
Dziś jedyną pozostałością średniowiecznego krakowskiego ratusza jest gotycka wieża. Umieszczone na jej ścianach od wschodu i zachodu wykusze są kreacją współczesną z lat 60-tych XX wieku. Nowożytne jest zwieńczenie wieży, a rekonstrukcją sklepienie na poziomie pierwszego piętra. Wymianie uległa także część zniszczonych detali architektonicznych. Jako siedziba filii Muzeum Historycznego miasta Krakowa, wieża ratuszowa jest udostępniona do zwiedzania. Eksponowane są w niej pamiątki dotyczące historii miasta. W podziemiach znajduje się natomiast „Scena pod Ratuszem” krakowskiego Teatru Ludowego. Terminy otwarcia muzeum można sprawdzić na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Firlet E., Opaliński P., Cracovia 3d, Via Regia – Kraków na szlaku handlowym w XIII-XVII wieku, Kraków 2011.
Grabowski M., Wieża ratuszowa, Kraków 2008.
Komorowski W., Sudacka A., Rynek główny w Krakowie, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008.
Kracik J., Rożek M., Hultaje, złoczyńcy, wszetecznice w dawnym Krakowie, Kraków 2010.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Opaliński P., Rekonstrukcja cyfrowa infrastruktury architektonicznej Rynku krakowskiego w XIV i XV wieku, „Krzysztofory”, nr 28, część 1, Kraków 2010.
Walczak M., Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie, “Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 12, 2009.