Historia
Powstały w 1335 roku Kazimierz miał ochraniać od południa stolicę państwa, Kraków. Jego mury obronne powstały około połowy XIV wieku. Prócz funkcji obronnej pełniły także dla nisko położonego Kazimierza rolę tamy przeciwpowodziowej. Okres budowy murów przypadł na czas wznoszenia w młodym jeszcze mieście wielu budowli miejskich i kościołów. Inicjatorem i fundatorem obwarowań był zapewne król Kazimierz Wielki, natomiast utrzymanie gotowych już fortyfikacji obciążało kasę miejską.
Fortyfikacje Kazimierza były modernizowane, zapewne na wzór krakowskich. Już w 1422 roku nastąpiła regulacja fos, a król Władysław Jagiełło upomniał przy tej okazji o konieczności wzmacniania i uzupełniania obwarowań. Największe nasilenie robót renowacyjnych przypadło na pierwszą połowę XVI wieku. W 1575 roku wobec groźby najazdu tatarskiego trwało znów reperowanie, zabezpieczanie i uzbrajanie bram i murów. Sądząc ze zróżnicowanych form zachowanych reliktów zwieńczenia murów obronnych, prace przy ich modernizacji były podejmowane kilkakrotnie w ciągu XVI i XVII wieku, m.in. w tym czasie brama Wielicka otrzymała barbakan.
W czasie wojny szwedzkiej w latach 1655—1657 obwarowania Kazimierza uległy zniszczeniu. Dalsze zniszczenia przyniosła powódź, która zburzyła odcinek murów od zachodu. Zostały one odbudowane, ale na przełomie XVIII i XIX wieku były znów w bardzo złym stanie, co poświadczają przekazy ikonograficzne. Podzieliły wkrótce los fortyfikacji krakowskich, ulegając rozbiórce w okresie pierwszego zaboru austriackiego i Wolnego Miasta.
Architektura
Obwód murów obronnych zakreślał formę nieregularnego czworoboku zbliżonego do trapezu. Nieregularności narysu były spowodowane przebiegiem Wisły oraz bagien otaczających miasto. Powierzchnia miasta w murach wynosiła 45 ha, a długość linii obwarowań 2850 metrów. Mur wzniesiony został z łamanego i dzikiego wapienia na zaprawie wapiennej. W Kazimierzu między zabudową miejską a murami pozostawała niezabudowana przestrzeń, z wolna kształtująca się w formę ulicy podmurnej. Jednak w XVI wieku przystawiono do murów Starą Bożnicę (synagogę) i rozbudowany zespół klasztoru augustianów. Generalna likwidacja wolnego pasa przymurnego nastąpiła dopiero w XVII wieku.
Mur obronny wzniesiony był z kamienia i zwieńczony blankowanym krenelażem z chodnikiem obrońców umieszczonym od strony miasta na odsadzce muru. Wzorowany był na murze krakowskim, miał jednak od niego mniejsze wymiary. Grubość muru wynosi 1,5—1,7 metra. Pierwotna wysokość nie jest znana, można ją szacować na około 7 metrów łącznie z krenelażem. Pewne uproszczenie w stosunku do Krakowa polegało na rezygnacji ze strzelnic w blankach krenelażu. Szerokość chodnika obrońców wynosiła 85—110 cm i w zasadzie nie wymagała poszerzenia drewnianymi pomostami.
Pierwotnie Kazimierz nie miał prawdopodobnie żadnych baszt. Istnieje relikt prostokątnej baszty przy zespole augustianów w północnej części obwodu, ponadto według przekazów ikonograficznych istniały baszty narożne w obu wschodnich narożnikach oraz w południowo-zachodnim. Jednak ich cylindryczna forma zdaje się wskazywać, że były dostawiane do muru w późniejszym czasie.
W swym pierwotnym założeniu Kazimierz miał pięć bram: Gliniana (Krakowska) od północy i Wielicka (Solna) od południa leżały na głównej trasie przelotowej przez miasto. Na wschód od tego traktu znajdowała się brama Bocheńska stanowiąca drugi wylot południowy. Na zachód prowadziła brama Skawińska (św. Stanisława), a na wschód – Bydlna. Wszystkie bramy zostały poświadczone w końcu XIV wieku. Brama Bydlna prowadziła na łąki stanowiące zamiejską część wyspy wiślanej i służyła do przepędu bydła. Po wzmiankach w końcu XIV wieku nie pojawiła się już w żadnych zapiskach. Zapewne zlikwidowano ją w XV stuleciu w czasie modernizacji obwarowań. Pozostałe bramy mieściły się w niewysokich, pojedynczych wieżach bramnych wysuniętych przed mur obronny. Ich zwieńczenia nie są znane. Były zaopatrzone w mosty zwodzone, co poświadczają przekaz ikonograficzne. W XV i XVI wieku bramy Bocheńska, Skawińska i Gliniana zostały podwyższone, przy czym szczególnie bogate zwieńczenie uzyskała ta ostatnia. Przebudowano także jej dolną partię, wprowadzając dwa półokrągło zwieńczone otwory: przejazdowy i dla pieszych. Inaczej potraktowano bramę Wielicką, do której przystawiono od zachodu wieżę przybramną, podczas gdy wieża bramna pozostała dość niska. Brama ta leżąca na najbardziej zagrożonym kierunku otrzymała ponadto przedbramie, a następnie barbakan. Wzmocniono także przyziemia bram przez pogrubienie ścian.
Zewnętrzny pas obrony od północy i wschodu stanowiła fosa, oddzielająca miasto od dalszej części wyspy. Powstała w pierwszej fazie budowy obwarowań, gdyż wzmianki o niej sięgają XIV wieku. Pozostałe boki miasta nie miały żadnych dodatkowych umocnień zewnętrznych, ponieważ linia murów obronnych przebiegała blisko brzegu rzeki i bezpośrednio niemal przed bramami znajdowały się mosty.
Stan obecny
Najlepiej zachowany i nie skażony przeróbkami fragment murów obronnych Kazimierza znajduje się w południowym odcinku obwarowań, na wschód od ul. Krakowskiej. W zachodniej części północnego boku miasta położony jest najdłuższy odcinek, zachowany na przestrzeni około 300 metrów między Skałką a zespołem klasztornym augustianów. Na całej długości przemurowany jest z użyciem cegły. W części wschodniej północnego boku miasta fragment muru do pełnej wysokości zachował się przy synagodze Kupa. Znaczniejszy wreszcie fragment, lecz w dużej mierze zrekonstruowany, zachował się przy Starej Synagodze. Biegnie on po łuku wklęsłym, złożonym z krótkich, prostych odcinków, z wyraźnymi załamaniami w planie. Część górna została zrekonstruowana w formie trzymetrowego krenelażu z daszkiem chroniącym chodnik obrońców.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.