Historia
Kościół św. Marka ufundowany został w 1263 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego dla sprowadzonych z Pragi sześć lat wcześniej kanoników reguły św. Augustyna, których w Polsce zwano „markami” od imienia patrona kościoła lub „rogaczami” od kształtu kapeluszy noszonych przez zakonników, a w Czechach cyriakami. Do roku 1470, z przerwą na okres wojen husyckich, Praga była siedzibą przełożonego zakonu, a między krakowskim i praskim konwentem (mieszczącym się przy kościele św. Krzyża) istniały ścisłe relacje.
Budowę murowanego kościoła rozpoczęto pod koniec XIII stulecia lub na początku XIV wieku od prac nad prezbiterium, które kontynuowano w pierwszej ćwierci XIV stulecia. Wzmiankę o kościele zawierała już bulla papieża Bonifacego VIII z 1295 roku, a w księgach miejskich Krakowa pojawił się on po raz pierwszy w 1306 roku. Prace nad korpusem nawowym, zapewne z powodu ubóstwa kanoników, przeciągnęły się. Dopiero w 1397 roku przełożony klasztoru, Jan Bozemiecz zawarł umowę z mistrzem ciesielskim Kuncze Glocke na budowę dachu kościoła. Korpus nawowy z pewnością ukończony był do 1410 roku, kiedy to został wspomniany w związku z organizowaniem w nim pochówków.
Biali kanonicy ukierunkowani byli na prace duszpasterską, co wkrótce po osiedleniu w Krakowie spowodowało konflikt z parafią Mariacką. W 1330 roku zakończył się on ugodą, podpisaną przez przeora Poczoldusa, która zakazywała sprawowania sakramentów wobec parafian, ale przyznawała kanonikom prawo grzebania zmarłych w kościele św. Marka. Pracę duszpasterską kanonicy realizować mogli w pełni dopiero od końca XIV wieku w ramach chrystianizacji Litwy, co gorąco popierał król Władysław Jagiełło. Zgromadzenie krakowskich marków weszło wówczas w okres rozkwitu, potwierdzonego różnymi fundacjami i rozbudową skromnego kościoła. Klasztor krakowski stał się macierzystym konwentem dla marków na Litwie, a od 1470 roku posiadał rangę najwyższego klasztoru białych kanoników, w którym odbywały się kapituły generalne.
W 1494 roku kościół i pobliski klasztor został zniszczony przez pożar, z którego ocalało jedynie prezbiterium. Odbudowę rozpoczęto bardzo szybko, już w następnym roku, a kontynuowano w 1496 roku. Kolejne pożary niszczyły świątynię w 1528 i 1589. Po roku 1528 prawdopodobnie wybudowano szczyty, a po drugim pożarze kościół został gruntownie odnowiony i ponownie poświęcony w 1594 roku. W 1617 roku dobudowano wieżę-dzwonnicę i znajdującą się obok niej kruchtę. W pierwszej połowie XVII wieku dokonano całkowitej modernizacji wnętrza kościoła, przebudowano też korpus na trójnawowy i nastąpiły zmiany w prezbiterium. Na początku XIX wieku kościół z klasztorem został przejęty przez rząd austriacki i przeznaczony na dom księży emerytów. W latach 1972-1974 kościół poddano gruntownej restauracji.
Architektura
Kościół od XIV wieku składał się z trójprzęsłowego i dwunawowego, halowego korpusu na planie zbliżonym do kwadratu oraz wydłużonego prezbiterium z trójbocznym zamknięciem po stronie wschodniej. Fundamenty i wysoki cokół prezbiterium wzniesiono z łamanego kamienia, wyższe partie natomiast z cegły układanej w wątku gotyckim i wendyjskim (ten drugi zanikał już w Małopolsce w pierwszej połowie XIV wieku). Kamienny cokół prezbiterium osiągnął wyjątkowo dużą wysokość, przewyższał bowiem znacznie parapety okienne. Korpus nawowy zbudowano w innym układzie murów (polskim) z niższą partią kamienną na dole, sięgającą około 1,5 metra.
Na zewnątrz korpus i prezbiterium opięte zostały przyporami, a u góry przykryte dachami dwuspadowymi z ceramicznymi dachówkami, przy czym dach nad korpusem założono wyżej, z trójkątnymi szczytami ozdobionymi wysokimi, ostrołukowymi, ułożonymi piramidalnie blendami. Na wysokości parapetów okiennych naw poprowadzono kamienny gzyms kapnikowy. Pozbawiona go była jedynie ściana zachodnia, zwrócona w stronę działki klasztornej, a przez to potraktowana ubożej. Wejścia znajdowały się w przęsłach środkowych naw, przy czym główny portal umieszczono po stronie południowej. Był on ostrołucznie zamknięty, profilowany wałkami i wklęskami.
Wewnątrz korpus nawowy podzielony został na dwie nawy dwoma filarami, przy czym obydwie pary przypór wypadały na linii filarów. Dlatego jest prawdopodobne, iż przęsła środkowe przykryte zostały sklepieniem krzyżowo – żebrowym z czterema punktami podparcia, jakie stanowiły filary od strony wewnętrznej, a od zewnątrz przypory. W przęsłach wschodnich i zachodnich sklepienia najpewniej oparte były na trzech podporach. Prezbiterium pierwotnie przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma prostokątnymi przęsłami oraz sklepieniem wielodzielnym, żebrowym nad wschodnim zamknięciem. Żebra opadały tam na obłe służki z listewkami pośrodku.
W XVII wieku do prezbiterium przystawiono od południowego – wschodu wieżę – dzwonnicę mieszczącą w przyziemiu kaplicę Matki Boskiej, sąsiadującą od zachodu z kruchtą i XVI-wieczną kaplicą św. Zofii. Wieża pomimo późnej daty budowy silnie nawiązywała do stylistyki gotyckiej. Po północnej stronie prezbiterium, już od chwili jego powstania, musiały znajdować się zabudowania klasztorne lub zakrystia, na co wskazywałby brak przypór. Od zachodu kościół sąsiadował z cmentarzem.
Stan obecny
Kościół na skutek licznych pożarów i przebudowań z zewnątrz zachował jedynie ogólnie gotycką formę, zniekształconą przebiciem nowożytnych otworów okiennych. Warto pamiętać, iż obecne proporcje budowli są odmienne od pierwotnych, bowiem nawierzchnia dzisiejszych ulic znajduje się o 2 metry wyżej niż w średniowieczu. Silnie zbarokizowane zostało również wnętrze świątyni, która nie jest dziś na codzień dostępna dla zwiedzających. Na zewnętrznej ścianie prezbiterium od wschodu znajdują się późnogotyckie rzeźby z około 1500 roku, natomiast w nawie południowej odkryty został częściowo zachowany gotycki portal, obecnie zamurowany. Po stronie zachodniej przetrwał późnogotycki szczyt korpusu, widoczny jest również zdobiony blendami szczyt wschodni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Studia z dziejów kościoła św. Marka w Krakowie, red. Z.Kliś, Kraków 2001.