Historia
Pierwszy kościół św. Krzyża ufundowany został na przełomie XII i XIII wieku przez biskupa Pełkę. Jeden z jego następców, Jan Prandota, w 1244 roku osadził przy nim sprowadzonych z Prądnika duchaków, którzy mieli prowadzić miejscową parafię oraz szpital. W tym samym roku wymieniony został też w źródłach pisanych miejscowy proboszcz o imieniu Tomasz. Gotycki kościół św. Krzyża zaczęto wznosić na miejscu starszej świątyni około drugiej ćwierci XIV wieku. Zapewne wiązało się to ze znaczeniem szpitala duchaków, który był nie tylko przytułkiem dla biednych, ale pełnił rolę lecznicy i powszechnego szpitala przyjmującego chorych, dzieci, kobiety w ciąży, biednych. Tak szeroki zakres działalności sprawił, iż hospicjum duchaków było większe i ważniejsze od innych („hospitale magnum”).
Do budowy murowanego kościoła wykorzystano kamień pozostały po wzniesieniu murów obronnych miasta. Pierwsze powstało prezbiterium, wybudowane do lat 30/40-tych XIV wieku, ceglaną nawę ukończono w trzeciej ćwierci XIV wieku, zaś jej sklepienia założono pod koniec tamtego stulecia. W pierwszej połowie XV wieku dobudowano od strony południowej kaplicę św. Zofii oraz od zachodu kruchtę, podwyższoną do formy wieży w kolejnych latach XV wieku. W XVI stuleciu do wieży dostawiono jeszcze od północy kaplicę św. Andrzeja.
W 1528 spłonęło wnętrze kościoła, na skutek czego uszkodzone zostały sklepienia, które jednak do trzeciej ćwierci XVI wieku odbudowano (w prezbiterium sklepienie miało zostać odtworzone już w 1533 roku, ale prace renowacyjne nad korpusem zapewne trwały dłużej). Pożar zniszczył także zabudowania szpitalne, dlatego ówczesny przełożony, Jan z Raciborza, zwrócił się do rady miejskiej z prośbą o pomoc w odbudowie. Mieszczanie przyszli z pomocą, zażądali jednak wpływu na funkcjonowanie szpitala, za pomocą przedstawicieli zwanych prowizorami, którzy dołączyli do przełożonego konwentu i brata szpitalnika. W kolejnych latach prowadziło to do licznych konfliktów związanych z próbami uniezależnienia się duchaków.
W następnych stuleciach kościół Świętego Krzyża nie uległ poważniejszym modyfikacjom. W końcu XIX wieku miała miejsce jego gruntowna restauracja, lecz niestety w 1886 roku rada miejska podjęła uchwałę o zburzeniu zabudowań szpitalnych, by na ich miejscu wznieść teatr imienia J.Słowackiego. Uczyniono to pomimo kilkukrotnego występowania w ich obronie Jana Matejki. Ostatnie wyburzenia, między innymi pobliskiego gotyckiego kościoła św. Ducha, przeprowadzono pod jego nieobecność w Krakowie w 1892 roku. Pozostawiono jedynie kościół św. Krzyża.
Architektura
Kościół wzniesiono w północno – wschodniej części średniowiecznego miasta lokacyjnego, blisko jego murów obronnych. Pierwotnie otoczony był cmentarzem parafialnym oraz łączył się z zabudowaniami klasztornymi i szpitalnymi oraz kościołem i szpitalem Ducha Świętego. Tworzyły one wydzielony w terenie miasta kompleks po północnej stronie kościoła św. Krzyża. Budynki składały się z dwóch skrzydeł zbiegających się pod kątem rozwartym. Jedno z nich zajmował klasztor, drugie, biegnące ukośnie ku północnemu – zachodowi zajmował szpital, a łącznikiem był kościół św. Ducha. Do jego północnej ściany przylegały najstarsze zabudowania kompleksu w kształcie trapezu z wirydarzem.
Orientowany względem stron świata, kościół św. Krzyża otrzymał kwadratową w planie, kamienną, a powyżej dwóch metrów ceglaną nawę, oraz węższe i niższe, prostokątne, kamienne prezbiterium. Od strony zachodniej do nawy przystawiono w pierwszej połowie XV wieku czworoboczną kruchtę, do końca tamtego stulecia podwyższoną do formy sześciokondygnacyjnej wieży. Nie była ona pierwotnie planowana, gdyż zachodnia elewacja korpusu jeszcze na początku XV wieku pokryta została malowidłami (Golgota, Ogrojec), powiązanymi ideowo z rozciągającym się wokół kościoła cmentarzem. Przy nawie od południa dobudowano w 1442 roku jednoprzęsłową kaplicę św. Zofii, a do północnej ściany prezbiterium wcześniej dostawiono podłużną zakrystię. W XVI wieku po północnej stronie wieży wybudowana została kaplica św. Andrzeja z kryptą wewnątrz. Na zewnątrz kościół opięto przyporami i obwiedziono gzymsem. Okna przepruto przeważnie w formie ostrołukowej z laskowaniami, natomiast ceglany szczyt prezbiterium od wschodu ozdobiono ostrołukowymi blendami.
Komunikację zapewniały trzy kamienne portale: pierwszy, ostrołukowy z podwieżowej kruchty do nawy z drugiej połowy XIV wieku, o drzwiach z gotyckimi okuciami z około 1400 roku, drugi późnogotycki, pochodzący z końca XV wieku, wiodący z nawy na chór, o formie ostrołukowej, zamknięty trójliściem, oraz trzeci prostokątny z prezbiterium do zakrystii z XVI wieku.
Wewnątrz trójpodporowe sklepienie nawy wsparto na jednym, ciosowym filarze o okrągłym przekroju. Warto zauważyć, iż jego trzon otrzymał formę zgodną z kanonami antycznej architektury, nadano mu bowiem wyraźną enthasis, czyli wypukłość, wybrzuszenie kolumny, które tworzy zestawienie z profilem cokołu i układem sklepień. Jego dwanaście żeber rozeszło się promieniście, bezwspornikowo, tworząc motyw wielkiej gwiazdy, przy czym osiem z nich opuszczono na ściany na osiach przypór, a cztery, biegnąc ku narożnikom, rozwidlono, tworząc trójpodporowe przęsła. Na ścianach podtrzymywanie żeber pozostawiono pierwotnie długim cylindrycznym służkom, przebudowanym po 1528 roku na krótkie służki i wydatne wsporniki. Późnogotyckie sklepienie sieciowe w prezbiterium pokryto polichromią z motywami roślinnymi. Na zwornikach utworzono herby Królestwa Polskiego, Sforzów, duchaków i Bonerów.
W prezbiterium pierwotnie znajdowało się okazałe sakramentarium, osadzone na półkolumnie z wielobocznym cokołem, podtrzymującej obramienia ciosowe tworzące wnękę. Po jej bokach znajdowały się nisze baldachimowe z żelaznymi uchwytami mocującymi niegdyś drewniane figury aniołów. Oprócz figur wnętrza posiadały drewniane wypełnienia, a baldachimy nad niszami zwieńczono sterczynami. Środkowa wnęka mogła być zwieńczona łukiem w ośli grzbiet z żabkami i kwiatonem.
Stan obecny
Kościół św. Krzyża jest jedyną zachowaną do dnia dzisiejszego w Krakowie gotycką świątynią halową, a ponadto wyróżnia się na tle innych krakowskich budowli sakralnych gotycką czystością stylową i słynie z pięknego sklepienia w nawie, częściowo rekonstruowanego po pożarze z 1528 roku. Ponadto w kaplicy św. Zofii znajduje się unikatowy, pochodzący z końca XVI wieku późnorenesansowy konfesjonał, należący do najstarszych zachowanych w Krakowie. We wschodniej ścianie prezbiterium odkryto natomiast pozostałości XV-wiecznego sakramentarium. Zmiany nowożytne to lekko nadbudowana wieża, kaplica południowa przy wieży, dwie neogotyckie klatki schodowe dostawione do nawy od północy. Wmurowany w jedną z nich kamienny portal może pochodzić z rozebranego średniowiecznego kościoła św. Ducha.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, red. Z.Kliś, Kraków 1996.