Historia
Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele św. Salwatora pojawiła się w 1148 roku, kiedy to został konsekrowany (dedicatio ecclesie Salvatoris). Jego budowa miała jednak miejsce znacznie wcześniej, być może już w X wieku lub na przełomie X i XI stulecia. Po raz pierwszy przebudowany został około połowy XI wieku, a następnie w XII wieku, być może tuż przed wspomnianą konsekracją.
W 1181 roku kościół został inkorporowany wraz z przynależnymi mu dziesięcinami do klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu przez biskupa Gedeona (Gedkę), który został zniszczony w 1241 roku w trakcie najazdu mongolskiego. Zakonnice przenieść się wówczas miały do ocalałego małego kościoła Najświętszego Salwatora. Niedługo później książę Bolesław Wstydliwy potwierdził zakonnicom jego inkorporacje.
W 1587 roku kościół został częściowo zniszczony podczas walk o Kraków między arcyksięciem Maksymilianem a Janem Zamoyskim. Po tych wydarzeniach około 1605 i 1622 roku kościół przebudowano dodając od zachodu wieżę, romańskie mury wzmacniając przyporami, a cmentarz przykościelny otaczając murem. Niestety ponownych zniszczeń kościół doznał podczas „potopu szwedzkiego” w 1656 roku. Do 1680 został odbudowany dzięki staraniom ksieni klasztoru zwierzynieckiego, Anny Zapolskiej. W efekcie kolejnych zmian z 1747 roku zamurowano boczne wejście, a w miejscu kostnicy dobudowano zakrystię. W roku 1788 roku, w latach 30-tych XX wieku, oraz po 1961 roku przeprowadzono remonty budowli.
Architektura
Kościół zbudowany został na wschodnim stoku wzgórza, po zachodniej stronie wczesnośredniowiecznego Krakowa, w obrębie osady Zwierzyniec. Była to początkowo przedromańska budowla orientowana, trójnawowa, trójprzęsłowa, murowana z kamienia wapiennego w technice opus emplectum, o długości 24,5 metra oraz szerokości w części zachodniej 9,5 metra (w części wschodniej około 10,5 metra). W swej najstarszej formie miała w planie kształt zbliżony do krzyża, być może z płytkim transeptem (pseudotranseptem). Zwieńczenie naw bocznych od wschodu mogło mieć formę apsyd. Prezbiterium składało się z krótkiego, zbliżonego do kwadratowego przęsła i półkolistej apsydy. Po stronie zachodniej, w narożniku południowym znajdowało się wydzielone pomieszczenie. Sama fasada była bezwieżowa, przypuszczalnie z emporą wewnątrz.
Na skutek romańskiej przebudowy prowadzonej w XII wieku, wzniesiono z kostki wapiennej i ciosów piaskowca nowe prezbiterium, zamknięte na wschodzie ścianą prostą i ujęte od północy i południa dwoma podobnie zakończonymi aneksami. Większość wzniesiono z kostki, wapienia używając w narożnikach, dolnej części elewacji wschodniej i ościeżach otworów. Prezbiterium otrzymała w planie kształt zbliżony do kwadratu o nieregularnych wymiarach 5,1 metra (od strony nawy), 4,7 metra (ściana wschodnia), 6 metrów (ściana południowa i 5,8 metrów (ściana północna). Oświetlenie zapewniało od wschodu duże okno, później zamurowane i zastąpione okienkiem szczelinowym o półkolistym zamknięciu. Ponad nim w partii szczytowej znalazł się niewielki okulus. Na boki prezbiterium otwierało się wysokimi półkolistymi arkadami, obok których znajdowały się biforalne okna.
Wewnątrz prezbiterium, w jego trzech ścianach umieszczone zostały niewielkie wnęki. Jedna z nich komunikowała się z południowym aneksem za pomocą kanału. Wnętrze prezbiterium ponad ołtarzem przykryto sklepieniem. Część ta była oddzielona od dalszej partii pomieszczenia gurtem wspartym na impostach. W zachodniej części prezbiterium odkryty został łukowaty mur, który był albo pozostałością starszej, nieukończonej budowli centralnej, albo stanowił zamknięcie skróconego kościoła romańskiego (faza druga z XI wieku), przy założeniu że nie funkcjonował już w XII wieku trójnawowy korpus.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwało jedynie romańskie prezbiterium zwieńczone sklepieniem krzyżowym. Dotrwało ono w pierwotnej wysokości, zaś mury flankujących go aneksów zachowały się jedynie w partii fundamentowej. We wnętrzu na wschodniej ścianie prezbiterium zachowały się cenne malowidła ścienne z początku XVI wieku. Nawa oraz wieża są dodatkami nowożytnymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.