Historia
Franciszkanie osiedlili się w Krakowie w 1236 lub 1237 roku, a już w 1249 roku odbyła się w klasztorze kapituła prowincjalna. Pierwotny kościół konwentu był jedną z pierwszych ceglanych budowali miasta Krakowa, gdyż już w 1269 do jego prezbiterium przeniesiono zwłoki polskiej księżniczki, zakonnicy Salomei Halickiej, natomiast w 1279 roku w prezbiterium pochowano dobrodzieja klasztoru, księcia Bolesława Wstydliwego.
W 1277 roku franciszkanie uzyskali od księżnej Kingi nowy teren, który pozwolił na dalsze rozbudowy, prowadzone aż do XV stulecia. Z postępem prac korelowały odpusty, udzielane w celu zdobycia funduszy. W 1309 roku odpustu udzielił kardynał Gentile, w 1379 roku udzielono odpustu za wpłaty „pro fabrica ecclesiae sive reformatione chori”, zaś w 1423 roku odpustu udzielono „pro restauratione conventus ob varias calamitates ruinosi et defectuosi eiusdem ecclesiae”. Pieniądze czerpano też z zapisów i donacji, przykładowo testamenty na rzecz klasztoru wzmiankowano w 1389 i 1400 roku, w 1410 roku miał miejsce legat 100 grzywien na budowę chóru, kolejne „pro fabrica” odnotowano w 1416, 1429, 1430, 1437, 1439, 1440 i 1443 roku. Rozbudowaną świątynię ponownie konsekrował w 1436 roku kardynał Zbigniew Oleśnicki, który już jednak dwa lata później nadał kolejny odpust, powtórzony przez arcybiskupa gnieźnieńskiego w 1441 roku. Niestety w 1462 roku świątynię klasztorną strawił pożar, w 1465 zawaliła się wieża która uszkodziła też sklepienia, a w 1476 miał miejsce kolejny pożar.
Wczesnonowożytne zmiany architektoniczne klasztoru zapoczątkowano w 1563 roku, gdy przed wejściem do kościoła wzniesiono wieżę dzwonniczą. W 1655 kościół spłonął po raz kolejny. Odbudowano go dzieląc wnętrze na nawę główną i kaplicę utworzoną z nawy bocznej, przekształcono także fasadę kościoła i sklepienia korpusu, dachy obniżono. Wnętrza uzyskały wówczas wystrój barokowy. W 1677 roku miała miejsce ponowna konsekracja. Następnie w latach 1778 – 1782 i w 1835 roku przebudowywano pomieszczenia klauzury, a w 1810 roku rozebrano kaplicę św. Klary. Ostatni, najbardziej niszczycielski ogień strawił klasztor w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1850 roku. Przystąpiono po nim do neogotyckiej odbudowy połączonej z pierwszymi badaniami architektonicznymi. Remonty kontynuowano w latach 1905 – 1912 i 1964 – 1967.
Architektura
Klasztor franciszkańskich zakonników usytuowano w południowo – zachodniej części lokacyjnego Krakowa, pomiędzy miejskimi murami obronnymi od zachodu a kościołem Wszystkich Świętych na wschodzie. Od południa początkowo z klasztorem sąsiadowała podwawelska osada Okół, w XIV wieku włączona w obręb murów miejskich Krakowa. Po stronie północnej ulica Bracka łączyła się ze staromiejskim rynkiem otwierając się na zabudowę handlową i ratusz. Północną część działki klasztornej zajmował kościół konwentu, od południa połączony z zabudowami klauzury, ostatecznie uformowanymi w trzy skrzydła wokół wirydarza.
Pierwotny kościół klasztorny z XIII wieku najprawdopodobniej był asymetryczną dwunawową, pięcioprzęsłową budowlą halową z prezbiterium zbudowanym na planie równoramiennego krzyża greckiego, najpewniej bez wieży na przecięciu naw. Być może było to zapożyczenie architektoniczne z terenu Włoch, lub być może kształt ten wywodził się z późnoantycznych i wczesnochrześcijańskich martyriów i mauzoleów, w kościele pochowano bowiem księcia Bolesława Wstydliwego i jego siostrę Salomeę. Wzorców bliższych do krzyżowego kształtu prezbiterium szukać można by w kościele parafialnym w Bolkowie i w kościele w Kałkowie. Druga nawa korpusu była zbudowana po stronie północnej i posiadała tą samą długość co nawa główna, lecz była węższa. Przypuszczalnie wiązało się to z próbą stworzenia podwójnego klasztoru dla franciszkanów i klarysek, jednak ostatecznie zakonnice około 1320 roku zyskały własne, osobne budynki.
Pierwotnie przęsła na elewacji korpusu zaznaczone były oknami i bezuskokowymi przyporami, we wnętrzu fazowanymi arkadami na czterech filarach. U góry halę przykrywał drewniany strop lub otwarta więźba dachowa. Prezbiterium natomiast tworzyły kwadratowe przęsła, sklepione i prawdopodobnie rozdzielone gurtami. Około 1260-1270 do prezbiterium po stronie południowo – wschodniej dobudowano zakrystię, a w narożu nawy i północno – zachodniej części krzyżowej usytuowano smukłą wieżę. Ponadto po przeciwnej, południowej stronie, na styku prezbiterium i nawy umieszczono wieloboczną wieżyczkę komunikacyjną. Elewacje osadzone były na profilowanym cokole, od północy wsparte przyporami. Wnętrze oświetlały obustronnie rozglifione, dwudzielne okna wypełnione maswerkami. Wejście wiodło od północy przez środkowe przęsło nawy bocznej oraz od zachodu.
Zakrystia składała się z kwadratowego przęsła zachodniego i wielobocznego zamknięcia na wschodzie. Jej wnętrze przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym ponad zachodnim przęsłem i sześciodzielnym nad przęsłem wschodnim. Oświetlenie zapewniały dwa silnie, obustronnie rozglifione małe okna o kamiennych węgarach. Pomiędzy przęsłami posadowiono półośmioboczne przyścienne kolumienki, na których oparto żebra, wsparte w narożach i apsydzie na wspornikach. Żebra sklepienne spięto kolistymi zwornikami zdobionymi reliefami.
W pierwszej połowie XV wieku prezbiterium przedłużono o dwa przęsła w kierunku wschodnim, zamykając wieloboczną apsydą. Część tą przykryto sklepieniem opartym na wiązkach służek wspartych na podokiennym gzymsie. Od strony zewnętrznej ujęto przyporami, cokołem, a także gzymsami kapnikowym i wieńczącym. Korpus nawowy natomiast po zniszczeniach z 1465 roku odbudowano w nowej formie, w postaci dwunawowej, asymetrycznej bazyliki w systemie filarowo – przyporowym, z węższą i niższą nawą północną w stosunku do nawy południowej. Obie te części rozdzieliły ciosowe filary na rzucie wydłużonych prostokątów, z przyporami od strony północnej. Z ciosów utworzono też fazowane arkady międzynawowe. Nawę główną przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na wielobocznych służkach, krzyżowo – żebrowo podsklepiono też nawę północną. Co charakterystyczne, po przebudowie usytuowanie okien nie było już zgodne z podziałem na przęsła (nie były rozmieszczone symetrycznie). Bryłę późnogotyckiego kościoła uzupełniły kaplice wpasowane pomiędzy ramiona krzyżowej części wschodniej.
Zabudowania klasztorne pierwotnie składały się z budynku, którego północno – wschodni narożnik łączył się z południowo – zachodnim narożnikiem korpusu nawowego kościoła. Budynek ten zajął miejsce starszego domu, powstałego z wapiennej kostki jeszcze przed przybyciem franciszkanów. Drugi przedfranciszkański budynek o planie zbliżonym do kwadratu o długości boków wynoszącej 18 metrów, być może wieżowy, znajdował się na miejscu późniejszej furty, po południowo – zachodniej stronie klauzury. Następnie wzniesiono wolnostojącą, orientowaną względem stron świata salę (późniejszą kaplicę św. Eligiusza w południowym skrzydle klauzury), a dopiero potem, co nietypowe, skrzydło wschodnie, uchodzące w klasztorach za najważniejsze.
Najstarsze skrzydło zachodnie konwentu pierwotnie miało formę budowli parterowej, wzniesionej na planie prostokąta o wymiarach 9,8 x 43 metry, podzielonej wewnątrz na dwie duże sale: północną i południową, przy czym obie przykryte były płaskimi stropami. Sale dostępne były osobnymi wejściami od wschodu, a oświetlały je półkoliście zwieńczone i wypełnione maswerkami okna umieszczone w rozglifionych ościeżach. Przeźrocza okien składały się z trzech kamiennych, lancetowatych arkadek o kolistym profilu (motyw typowy dla XIII-wiecznej architektury angielskiej, ale spotykany i w krajach niemieckich). Przeznaczenie obu sal nie jest znane, jednak przynajmniej jedna z nich, południowa, mogła pełnić rolę refektarza z niszą dla lektora czytającego w trakcie posiłków. Druga sala, północna, zaopatrzona była w ławy obiegające całe wnętrze, upatruje się w niej więc albo kapitularza albo drugiego, letniego refektarza, choć funkcjonowanie dwóch refektarzy na tak wczesnym etapie, przy mało rozbudowanym konwencie, było mało prawdopodobne. Także ustawienie kamiennych ław przy ścianach bardziej odpowiadałoby kapitularzowi niż jadalni, w której najczęściej posiłki spożywano na drewnianych stołach pośrodku sali.
Na terenie skrzydła południowego początkowo funkcjonowała wolnostojąca kaplica o wewnętrznych wymiarach 7,8 x 12,7 metra. Jej ściany wzniesiono z cegieł układanych w wątku wendyjskim, ale elementy architektoniczne (portal, ościeża okienne, maswerki) wykonano z kamienia. Dostępna była portalem od strony północnej. Od strony wschodniej klasztor początkowo był otwarty, czy też raczej zabezpieczony jakimś płotem, lub zabudowaniami drewnianymi. Regularne, prostokątne w planie skrzydło wschodnie wzniesiono dopiero w XV wieku, wtedy też połączono je krużgankami ze skrzydłem południowym i zachodnim, a także z kościołem. Po zachodniej i południowej stronie kompleksu klasztornego funkcjonowały dwa dziedzińce gospodarcze, ograniczone linią miejskich obwarowań.
Na początku XV wieku zbudowane zostały krużganki klasztorne, które połączyły starszą, rozlokowaną symetrycznie ale rozproszoną zabudowę, w klasyczny układ trójskrzydłowej klauzury, przylegającej do kościoła i wydzielającej wewnątrz otwarty wirydarz. Trzy ramiona krużganków nakryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, a część wschodnią, nietypowo zagiętą z powodu konieczności dostosowania do kształtu kościoła, sklepieniem sieciowym i gwiaździstym. Żebra sklepień krzyżowych opuszczono na kamienne, profilowane wsporniki ostrosłupowe oraz wsporniki z głowami mężczyzn i z dekoracją roślinną. Spięte zostały płaskorzeźbionymi zwornikami, między innymi o formie głowy mężczyzny i głowy Chrystusa. Oświetlenie krużganków zapewniały trójdzielne okna w uskokowych obramieniach. W zachodniej części wirydarza wybudowana została ośmioboczna kaplica św. Klary, opięta przyporami, sklepiona żebrowo, z jednoprzęsłową szyją po stronie zachodniej łączącą się z krużgankiem.
Stan obecny
Mimo, iż franciszkański konwent był wielokrotnie niszczony przez pożary i przebudowywany do naszych czasów zachował się częściowo w gotyckiej, a częściowo w neogotyckiej postaci. W klasztornych krużgankach przetrwały sklepienia, gotyckie freski, oraz malowana od XV wieku, galeria biskupów krakowskich. Układ pierwotnego kościoła klasztornego jest dziś najlepiej widoczny w części prezbiterialnej, tworzącej plan krzyża greckiego, przyległej od południa, nieco późniejszej zakrystii oraz w południowej ścianie nawy, w której znajdują się pozostałości pięciu ostrołucznych okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Szyma M., Datowanie i pierwotna funkcja zachodniego skrzydła klasztoru franciszkanόw w Krakowie [w:] Żeby wiedzieć. Studia dedykowane Helenie Małkiewiczównie, Kraków 2008.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.