Historia
Collegium Maius wzniesione zostało jako budynek Akademii Krakowskiej, ufundowanej przez króla Kazimierza Wielkiego w 1364 roku. Podobnie jak inne średniowieczne uczelnie, składała się ona z autonomicznych kolegiów, które były miejscem pracy wydziałów. W kolegiach odbywały się zajęcia dydaktyczne, w nich żyli i pracowali uczeni. Posiadały one także odrębną administrację i sądownictwo, skupiały profesorów, którzy w nich pracowali, ale też i mieszkali, odpoczywali, spędzali większą część życia. Pierwsza siedziba krakowskiej uczelni nie jest znana, prawdopodobnie niektóre wykłady odbywały się na zamku królewskim lub w szkole przy kościele Mariackim. Początki Collegium Maius sięgały 1400 roku, kiedy to król Władysław Jagiełło, po odnowieniu uniwersytetu, przekazał mu narożną kamienicę Szczepana Pęcherza z początku XIV wieku (w latach 1392-1395 należącą do kupca krakowskiego Piotra Gerhardsdorfa), zakupioną za kosztowności przekazane rok wcześniej w testamencie królowej Jadwigi.
W XIV wieku studium generale zorganizowane było na wzór uczelni w Bolonii, gdzie studenci sami wybierali rektora, dopiero od XV wieku wprowadzono model paryski, gdzie do profesorów należał wybór rektora i dziekanów. Kluczową rolę miał pierwotnie mieć wydział prawa, ufundowano bowiem aż 8 katedr prawa, wśród nich 3 prawa kanonicznego i 5 prawa rzymskiego. Ponadto ufundowano wydziały nauk wyzwolonych i medycyny, lecz papież początkowo nie zgodził się na powstanie wydziału teologicznego. Został on dodany po reaktywacji uniwersytetu w 1400 roku. W przeciwieństwie do włoskich uniwersytetów, których źródłem utrzymania były opłaty studentów, krakowskim profesorom król zapewnił dochody z żup solnych.
W 1403 roku powstał co prawda drugi budynek kolegium uniwersytetu krakowskiego, Collegium Iuriducum przeznaczone dla prawników, a w 1449 roku Collegium Minus, ale głównym budynkiem uniwersyteckim aż do końca XVIII wieku pozostawało Collegium Maius. Urzędował w nim rektor (o ile nie był prawnikiem), mieszkali i pracowali w nim dziekani dwóch, a następnie trzech wydziałów (nauk wyzwolonych i teologii, później też medycyny) oraz starszyzna uniwersytecka, a od 1501 roku notariusz. W Collegium Maius znajdowała się biblioteka, skarbiec, archiwum oraz karcer. Odbywały się tam również zebrania uczonych, członków kolegiów i wydziałów (zwane konwokacjami). Najstarszy budynek kolegium dość szybko przestał wystarczać rozrastającemu się uniwersytetowi. W 1417 roku za zgodą króla wojewoda krakowski Piotr Szafraniec zakupił od żyda Szmula dwa dalsze przyległe budynki wraz z tylnymi oficynami, a w 1434 roku kupiono kolejny dom przy ul. św. Anny należący wcześniej do żyda Izaaka. Nabyte kamienice zaczęto rozbudowywać i adoptować na potrzeby uczelni, a na działkach w ciągu kolejnych lat wznoszono etapami nowe budynki.
W 1462 roku w krakowskim klasztorze dominikańskim wybuchł pożar, który szybko rozprzestrzenił się na sąsiednie kamienice i na Collegium Maius. Dzięki szybkiej i sprawnej akcji ratowniczej studentów i uczonych straty w kolegium nie były duże, natychmiast też przystąpiono do renowacji. W 1469 roku bracia Długoszowie wykupili znaczną część posiadłości gminy żydowskiej znajdującej się na zapleczu budynków uniwersyteckich i przekazali je uczelni (późniejsze skrzydło zachodnie kolegium). Niestety w 1492 roku przy bramie Szewskiej wybuchł kolejny pożar, który zniszczył domy w pobliżu kościoła św. Anny, w tym zabudowania Collegium Maius, wraz z nowym mechanicznym zegarem. Straty były duże, ale ponownie podjęto decyzję o odbudowie i rozbudowie kolegium, prowadzonej dzięki pomocy finansowej, udzielonej między innymi przez biskupa i kanclerza studium generale Fryderyka Jagiellończyka oraz innych dostojników państwowych. Władzom uniwersyteckim sprzyjało też szczęście, gdyż dwa lata później w niszy muru lektorium Sokratesa profesorowie teologi odnaleźli okazały skarb 2508 złotych, schowany zapewne i zapomniany przez dawnych właścicieli kamienicy. Pieniądze te przeznaczono na wzniesienie schodów i arkadowego krużganka, na budowę których w 1493 roku podpisano umowę z mistrzem Johanem z Saksonii. Warto zauważyć, iż na kształt Collegium Maius mieli także wpływ sami uczeni uniwersyteccy, którzy dyskutowali i podejmowali decyzje na temat sklepień, dziedzińca, lokalizacji schodów i lektoriów oraz zdobień i materiałów.
W 1507 roku architekt o imieniu Marek przebudował reprezentacyjną aulę, zaś w 1511 roku uniwersytet zakupił drewniany dom należący do niejakiego Goslara (Goldszlagera) w którym pracowali złotnicy. Powód transakcji był prozaiczny, chciano bowiem zakończyć hałas kucia rzemieślników przeszkadzający studentom i profesorom. Podobnie w 1580 roku Collegium Maius wykupiło stanowiący utrapienie dla uczelni pobliski browar, z którego nieczystości wypływały na dziedziniec domu uniwersyteckiego, a co więcej do którego właściciel planował dobudować piętro, które zasłoniłoby światło w lektoriach. Ostateczny późnogotycki wygląd kolegium uzyskało nieco wcześniej, około 1540 roku, kiedy to zakończono budowę biblioteki oraz ogrodu profesorskiego.
Na przełomie XVII i XVIII wieku gdy miasto podupadło, w kłopoty finansowe popadło także Collegium Maius. W 1655 i w latach 1702-1707 Kraków doświadczył dwóch najazdów szwedzkich, szczęśliwie jednak dla uczelni nie przyniosły one bezpośrednich zniszczeń zabudowaniom kolegium. Co więcej brak funduszy w okresie nowożytnym przyczynił się do braku większych renesansowych czy też barokowych przekształceń uczelni, przy której prace ograniczano do najbardziej niezbędnych remontów (między innymi masywna przypora w narożniku domu Pęcherza). Były one pilne z powodu posadowienia kolegium na wilgotnym terenie o licznych żyłach wodnych powodujących pękanie murów i obsunięcia.
W latach 1777-1783 dobiegły kresu dzieje uniwersytetu jako wspólnoty samorządnych kolegiów. Reformom patronował autor zmian, Hugo Kołłątaj. Ostatecznie uzyskał on pozwolenie Komisji Edukacji Narodowej na przekształcenie i rozszerzenie kompetencji uczelni, która objęła zwierzchnictwem całe szkolnictwo niższe. Reforma zlikwidowała natomiast w Collegium Maius profesorskie rezydencje, zakończyła wspólne życie kolegialne, oraz wyprowadziła z budynku większość sal dydaktycznych, zachowała w nim jedynie bibliotekę i archiwum.
Do połowy XIX stulecia wygląd i układ wewnętrzny Collegium Maius nie uległy większym zmianom. Dopiero w latach 1840-1870 dokonano przebudowy kolegium w stylu neogotyckim w związku z przeznaczeniem budynku na siedzibę Biblioteki Jagiellońskiej. W latach 1949-1964 z inicjatywy profesora Karola Estreichera przeprowadzono kompleksowe odnowienie Collegium Maius, połączone ze zrzuceniem neogotyckiej szaty i przywróceniem pierwotnego wyglądu.
Architektura
Collegium Maius wzniesione zostało z kamienia i cegły w wątku gotyckim, na planie zbliżonym do czworoboku, powstałym z połączenia szeregu średniowiecznych kamienic otaczających wewnętrzny dziedziniec. Najstarszy dom Collegium Maius usytuowany był na rogu ulicy Żydowskiej (św. Anny) oraz Zaułka Żydowskiego. Górował nad sąsiednimi budowlami, był piętrowy, kryty dwu lub czterospadowym dachem, ale niezbyt duży, mający około 10 x 20 metrów w planie. Mógł mieć formę budowli wieżowej. Sto metrów od budynku mieścił się niewielki kościół św. Anny, a obok niego cmentarz na którym później chowano uniwersyteckich profesorów. W miejscu tym wybudowano także drewniane i murowane liczne domy, ciągnące się wzdłuż ulicy aż po nieodległe miejskie mury obronne. W pobliżu murów znajdowała się jeszcze drewniana synagoga, a za furtą zwaną Żydowską kolejny niewielki cmentarz.
W drugiej połowie XV wieku prace budowlane doprowadziły do połączenia kamienic mieszczańskich w rejonie kolegium w harmonijną całość, tworząc równocześnie między nimi arkadowy dziedziniec otoczony krużgankami. Całość osiągnęła powierzchnię 2587 metrów kwadratowych z wszystkimi budynkami ceglanymi, poza kamiennym najstarszym domem Pęcherza. Postanowiono wówczas, iż wznoszone budynki miały otrzymać podpiwniczone trzy główne kondygnacje, z czego pierwsza (parter) miała być przeznaczona na lektoria, a druga i trzecia na mieszkania profesorów. Dachy były strome aby woda deszczowa i topniejący śnieg mogły łatwo spływać. Przykryto je na początku gontem, który w drugiej połowie XVI wieku zastąpiono dachówkami. Fasada przy ulicy Jagiellońskiej otrzymała gotyckie szczyty oraz wieloboczny wykusz. Gotycki portal o półkolistym zwieńczeniu i profilowaniu z przenikającym się laskowaniem prowadził na dziedziniec, który obiegał krużganek kryty kryształowym sklepieniem, natomiast jego ostrołuczne arkady podpierały profilowane kamienne kolumny. Na ganek pierwszego piętra prowadziły dwie pary schodów. Woda z dziedzińca wypływała przez specjalne ścieki, kanały odpływowe które biegły pod bramami aż na ulicę i dalej do rynsztoka. Kanały przecinały bruk dziedzińca wypełniony wapiennymi okrąglakami, pośrodku którego co najmniej od końca XV wieku znajdowała się studnia. W 1517 roku otrzymała ona nowe ocembrowanie, gontowy daszek i została wyposażona w mosiężne wiadra.
Wewnątrz Collegium Maius na parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze (magazyny, stróżówki), nieliczne pomieszczenia mieszkalne profesorów oraz przede wszystkim lektoria, czyli sale wykładowe. Były to długie, nisko sklepione pomieszczenia w liczbie od pięciu do siedmiu, ciemne i często wilgotne, o zimnych ścianach. Nazywane były imionami uczonych i filozofów starożytnych: Sokratesa, Galena, Ptolomeusza, Pitagorasa, Platona i innych. Posiadały oddzielne wejścia od strony dziedzińca, tak by studenci wchodzący do sali z wnętrza budynku i wychodzący nie przeszkadzali sobie. Wnętrza lektoriów oświetlały nieliczne okna oraz lichtarze i świeczniki, umieszczone tylko przy katedrze (ambonie), tak by wykładowca mógł czytać księgi. W XV i na początku XVI wieku w lektoriach nie było stałych ław, a studenci przychodzili z własnymi taboretami i ławami, które po wykładzie zabierali. W kilku pomieszczeniach wstawiono tablice do celów dydaktycznych, często jednak lektoria ozdobione były malowidłami ściennymi o tematyce związanej z przeznaczeniem sali (plany, mapy, wzory i symbole geometryczne). Studenci notowali natomiast pod koniec średniowiecza słowa wykładowców na łupkowych albo woskowych tabliczkach, posługując się rysikami, węglem lub kredą. Sporadycznie zapisywali piórem i atramentem na pergaminie a od XVI wieku na papierze.
Collegium Maius mieściło także na parterze karcer dla niepokornych i występnych studentów. Była to długa na 11 metrów komora z dwoma wnękami na prycze, do której wejścia broniły masywne drzwi zaopatrzone w zamek. Jej ściany z czasem pokryły się (niezachowanymi do dziś) napisami utworzonymi przez nudzących się osadzonych.
Biblioteka (Libraria) z 1519 roku, Izba Wspólna profesorów (Stuba Communis) z około 1430 roku oraz skarbiec mieściły się na pierwszym piętrze. Znajdowała się tam także bogato zdobiona reprezentacyjna aula, Lectorium Superius, zwana także Salą Wielką lub Salą Jagiellońską, miejsce ceremonii uniwersyteckich, a na co dzień lektorium teologów. Wyposażona została w pięć okazałych, wysoko osadzonych, trójdzielnych okien, zapewniających dobre oświetlenie pomieszczenia. W XVI wieku ze względów bezpieczeństwa zostały one zakratowane. W centralnej części umieszczono katedrę służącą do przemówień, kazań i dysput, a obok niej zamontowano dwie pary świeczników, które umożliwiały prowadzenie obrad po zapadnięciu zmroku oraz ustawiono ławy dla słuchaczy i gości. W latach 1507-1510 aulę powiększono i podwyższono. Doprowadzono do niej bezpośrednio z dziedzińca schody zwane profesorskimi, około 1520 roku pomalowano drewniany strop i ozdobiono go rozetami z pozłacanymi różami.
Umieszczona w centralnej części od strony ulicy Jagiellońskiej, Stuba Communis była wielofunkcyjnym pomieszczeniem, niejako sercem kolegium. W niej profesorowie co najmniej raz dziennie, a zazwyczaj dwa lub trzy razy spożywali posiłki, odbywały się tam także zebrania uczonych, podczas których między innymi wybierano rektorów i innych urzędników uniwersyteckich, dyskutowano, podejmowano ucztami znamienitych gości. Około 1439 roku stubę powiększono, między innymi o wspomniany powyżej wykusz podwieszony na fasadzie budynku, powstały być może pod wpływem podobnego wykusza z 1390 roku w praskim Karolinum (w obu zastosowano sklepienia żebrowe). W jego wnętrzu stał pulpit dla lektora czytającego w trakcie posiłków, a od 1468 roku przeznaczony był na ołtarz, przy którym niezbyt często odprawiano nabożeństwa. Izbę Wspólną przykryto drewnianym, płaskim stropem oraz jako jedną z pierwszych w kolegium, już w XV wieku, zaopatrzono w ogrzewanie, wykorzystując do tego celu system rur umieszczonych w grubości murów i poprowadzonych przewodami kominowymi. Profesorowie w liczbie 20-25 (pod koniec średniowiecza) jadali przy trzech długich stołach za pomocą przynoszonych przez siebie kubków i sztućców. Kuchnia początkowo znajdowała się w odrębnym budynku, co komplikowało stołowanie, w związku z koniecznością donoszenia stygnących potraw. Dopiero około 1508 roku na pierwszym piętrze kolegium zlokalizowano nową kuchnię. Obok Izby Wspólnej znajdowała się też izba mieszcząca od końca XV wieku archiwum połączone ze skarbcem. Około 300 pergaminowych dokumentów trzymano wówczas w szafie z szufladami, które miały ułatwić dostęp i zachowanie porządku, natomiast kosztowności, srebra, obrazy, czy numizmaty zapewne leżały luzem.
Mieszkania profesorów, czyli rezydencje, mieściły się na parterze, oraz na pierwszym i drugim piętrze. Pod koniec XV wieku było ich 19. Składały się z dwóch, a niekiedy trzech pomieszczeń, przy czym najgorsze, bo ciemne i wilgotne, były na parterze. Lepsze mieszkania na piętrach były dwupoziomowe, przy czym najbardziej luksusowe zlokalizowane było przy bibliotece. Między poszczególnymi salami i pomieszczeniami umieszczano drewniane drzwi na które nabijano żelazne blachy. Z reguły były skromne, bez szczególnych ozdób, nieraz lichego drewna, ale zazwyczaj zamykane na zamki i kłódki. Okna w XV wieku zasłaniano papierem lub pęcherzem, rozciągniętymi na drewnianej ramie. Pęcherze natłuszczano żywicą oraz pokrywano mieszanką mąki i oleju, dzięki czemu mogły uzyskać odporność na mrozy. Dopiero pod koniec XVI wieku metody te wyparło dające więcej światła szkło. Okna na parterze ze względów bezpieczeństwa zasłaniano dodatkowo kratami.
Wybudowana w 1519 roku (w stanie surowym) biblioteka czyli Libraria była wysoka, pięcioprzęsłowa. Zajmowała dwie kondygnacje składające się z dwóch dużych, dobrze oświetlonych sal, wyposażonych w dziewięć prostokątnych okien. W momencie powstania była jedną z najnowocześniejszych i najokazalszych w Europie, zaprojektowaną na wyrost, a więc z wzięciem pod uwagę rozrastania się zasobu przechowywanych ksiąg (w połowie XVI wieku mieściła około 8 tysięcy woluminów). Wejście do niej prowadziło od południowej strony, poprzez ganek nad arkadami, przez portal zwany Złotą Bramą (Porta Aurea). Otrzymał on formę bogato profilowaną, zwieńczoną sterczynami oraz łukiem w ośli grzbiet utworzonym ze skręconego w spiralę wałka na którym umieszczono dekoracje roślinne. Nad portalem zawieszono zegar wybijający godziny zajęć. Wnętrze biblioteki ogrzewano podobnie jak aulę, było więc suche i ciepłe, zabezpieczono je także przed włamaniami wprawiając żelazne drzwi, a okna zakratowując. Do obu sal zamówiono drewniane szafy przeznaczone na księgi, choć te najczęściej użytkowane przez czytelników układano na pulpitach pod oknami i przykuwano łańcuchami.
Stan obecny
Collegium Maius jest najstarszym budynkiem uniwersyteckim i jednym z najstarszych średniowiecznych budynków świeckich w Polsce, a także wspaniałym przykładem harmonijnej i funkcjonalnej świeckiej architektury gotyckiej. O jego urodzie i estetyce przesądza bogactwo zdobień, zróżnicowanie fasad, dekoracyjność szczytów, otworów okiennych, sklepień i elewacji. Wewnątrz w niezmienionym wyglądzie przetrwało lektorium Platona z miejscem dla uczonego pod oknem, natomiast w lektorium Pitagorasa zachowały się relikty malowideł dydaktycznych z zakresu balistyki i architektury oraz wzory geometryczne i trygonometryczne. Obejrzeć również można Stubę Communis oraz Salę Wielką. Obecnie w kolegium mieści się muzeum w którego zbiorach znajdują się głównie przedmioty związane z dziejami uniwersytetu. Godziny otwarcia do sprawdzenia na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Chwalba A., Collegium Maius, Kraków 2009.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Podolecki J., Waltoś S., Collegium Maius, Kraków 1999.