Historia
Pierwotny, drewniany jeszcze kościół Bożego Ciała, ufundowany został około 1335 – 1340 roku przez króla Kazimierza Wielkiego, wraz z lokacją miasta Kazimierz. Już w 1342 roku najstarsze zachowane rachunki wykazały o pochodzącej z niego dziesięciny papieskiej. Prawdopodobnie wkrótce potem założono fundamenty pod nową, murowaną już budowlę, z której do 1348 roku zrealizowano połowę murów prezbiterium i ściany wschodniej korpusu nawowego. Pod koniec lat 60-tych XIV wieku, zgodnie z zachowanymi w księgach rady miejskiej rachunkami, prace budowlane nadal trwały, lecz wkrótce nastąpiła przerwa, prawdopodobnie związana ze śmiercią władcy i kłopotami finansowymi.
Od 1370 roku patronat nad kościołem i jego budową przejęło miasto, przy czym prace ponownie ruszyły około 1380 roku. Wykończono wówczas przy udziale muratorów z rodu Cipserów (Johann Cipser i jego syn Mikołaj) i pod nadzorem Mikołaja Wernhera prezbiterium oraz zakrystię i kontynuowano prace przy korpusie nawowym, zmieniając jednocześnie pierwotny plan z halowego na bazylikowy. Prace te trwały do roku 1401, kiedy to ukończono i konsekrowano prezbiterium.
W 1405 roku do opieki nad świątynią sprowadzeni zostali z Kłodzka przez króla Władysława Jagiełłę kanonicy regularni. Pomimo tego do wniesienia imponującego korpusu nawowego, wieży, dachu i sklepień potrzeba było dużo więcej czasu. Prace przy korpusie finansował Kazimierz Jagiellończyk, który tuż przed śmiercią, zobowiązał swego następcę do ukończenia dzieła budowy kościoła. Tak się też stało, gdyż w roku 1500 ukończono szczyt fasady i konsekrowano świątynię.
W 1556 roku na skutek wielkiego pożaru, spłonęła kościelna wieża. Niedługo po jej odbudowaniu i podwyższeniu, w roku 1594, pożar strawił cały dach kościoła. W 1655 roku kościół został ograbiony przez szwedzkich żołdaków, którzy urządzili sobie w nim magazyny i stajnie. XVII wiek przyniósł także nowożytne zmiany w architekturze kościoła, głównie kaplic bocznych. Rozbiory Polski, a także konfiskata dóbr zakonnych na długo zatrzymały wszelkie poważniejsze prace przy kościele i klasztorze. Renowację przeprowadzono dopiero około 1890 – 1900 roku, a następnie w latach 1932 – 1933 i 1938 – 1940. Wnętrze odnowiono w okresie 1983 – 1985.
Architektura
Kościół Bożego Ciała został wzniesiony z cegły w wątku gotyckim na kamiennym cokole, jako budowla trójnawowa o formie pozbawionej transeptu bazyliki. Pięcioprzęsłowe prezbiterium zamknięto od wschodu wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Przy zachodnim przęśle korpusu po północnej stronie umieszczona została czworoboczna wieża z dwoma najwyższymi kondygnacjami ośmiobocznymi, łącznie o około 70 metrach wysokości, a po przeciwnej stronie do nawy dostawiono gotycką kaplicę św. Anny i kaplicę Wniebowzięcia Panny Marii z wieżyczką schodową. Przy północnej ścianie prezbiterium jeszcze w XIV wieku usytuowano dwuprzęsłową zakrystię oraz trójprzęsłowy skarbiec z oratorium na piętrze dostępnym wieloboczną wieżyczką schodową. Bryłę uzupełniły umieszczone między przyporami korpusu od zachodu i północy karcery. Z klasztorem po stronie wschodniej kościół połączony został poprzez ganek oparty na arkadach.
Podobnie jak pobliski kościół św. Katarzyny, bazylika Bożego Ciała utworzyła smukłą, harmonijną, gotycką budowlę, ozdobioną kamiennymi detalami. Całą budowlę opięto wysokimi, uskokowymi przyporami, przy czym te przy prezbiterium wyróżniono na zwieńczeniach drobnymi szczycikami zwieńczonymi kwiatonami. Ponadto mury opatrzono profilowanym cokołem i gzymsem kapnikowym, które wprowadziły lekki akcent horyzontalny. Pomiędzy przyporami przeprute zostały obustronnie rozglifione, trójdzielne, ostrołuczne okna, wyjątkowo wysokie, smukłe i wypełnione maswerkami w prezbiterium (oprócz pełnej ściany północnej). Bogactwo zdobień uzupełniały szczyty: zachodni nad nawą główną, ośmiosiowy, przedzielony uskokowymi blendami na które nałożono kamienne tarcze herbowe i trójkątnymi w przekroju lizenami przechodzącymi w sterczyny, oraz pięcioosiowy szczyt skarbca o podobne formie ale bez lizen.
Wejście do kościoła wiodło ciosowymi, profilowanymi portalami. Główny portal umieszczony został od zachodu na osi nawy środkowej. Dwa portale osadzono w drugim przęśle korpusu od północy i południa, gdzie ujęto je płaskorzeźbionymi fialami oraz łukami w ośle grzbiety z żabkami i kwiatonami. Wszystkie je obramił gzyms kapnikowy, nie przerwany ale zagięty by nie łamać ciągłości. Kolejny portal usytuowano w zachodnim przęśle prezbiterium w ścianie południowej, a wewnątrz portale wiodły z prezbiterium do zakrystii i z zakrystii do skarbca.
Czteroprzęsłowy korpus nawowy wybudowany został w systemie filarowo – przyporowym (do filarów międzynawowych dostawione zostały przypory, połączone wzajemnie arkadami rozpiętymi wzdłuż arkad międzynawowych). Całe wnętrze kościoła nakryte zostało sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, we wschodnim zamknięciu prezbiterium o formie sześciodzielnej. Nawę główną otwarto do naw bocznych ostrołukowymi, profilowanymi arkadami, wspartymi na filarach o rzucie wydłużonych ośmioboków. Powyżej arkad międzynawowych, w oddzielonej gzymsem górnej strefie ścian nawy głównej, umieszczono ostrołuczne arkady przyścienne, fazowane, o profilowanych archiwoltach, z wąskimi oknami pośrodku. Z prezbiterium nawę główną połączono wysoką, ostrołuczną i fazowaną arkadą tęczy.
Kamienne żebra sklepienne w prezbiterium osadzono na wydatnych wspornikach, w korpusie natomiast na wielobocznych służkach przecinających gzyms nad arkadami międzynawowymi. W nawach bocznych służki wtopiono w przypory filarów, a na ścianach obwodowych umieszczono na wspornikach, z których trzeci od wschodu w nawie północnej ozdobiono ornamentem roślinnym, zaś w nawie południowej maską mężczyzny. W prezbiterium żebra spięto zwornikami płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi, w kaplicy św. Anny w pojedynczym przęśle żebra spięto zwornikiem z głową kobiecą w koronie.
Stan obecny
Kościół Bożego Ciała w odróżnieniu od pobliskiego klasztoru w większości zachował pierwotny, gotycki charakter. Zmiany nowożytne spowodowały jednak przysłonięcie fasady zachodniej barokową kruchtą, a elewacji południowej korpusu przebudowaną kaplicą Wniebowzięcia Panny Marii. Nowożytną kruchtę i wąski aneks dostawiono też od północy, na wieżę nałożono nowy hełm, przekształcono część okien (np. w wieży, skarbcu, zachodnie w nawie głównej). Portal południowy prezbiterium uległ zamurowaniu, przesunięto wejście do zakrystii ku wschodowi. Wnętrze posiada w większości wyposażenie barokowe i późniejsze, ale zachowała się cała gama pierwotnych detali architektonicznych (np. sklepienia, system podtrzymywania sklepień, arkady, gzymsy, mensy ołtarzowe).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Węcławowicz T., Gotyckie bazyliki Krakowa, Kraków 1993.