Historia
Zamek został wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku lub najpóźniej na początku XIV stulecia. Nie wiadomo kto był jego fundatorem, lecz w okresie tym musiał trafić wpierw w ręce rodu Bogoriów, a następnie benedyktynów z klasztoru w Tyńcu. Najstarsza informacja o zamku w źródłach pisanych odnotowana została w 1319 roku, w dokumencie Władysława Łokietka. Dotyczyła ona sporu majątkowego jaki wiódł jego ówczesny właściciel, czyli klasztor benedyktynów tynieckich, ze zgłaszającym do niego pretensje Jakubem herbu Bogoria, podkomorzym sandomierskim. Na skutek wydanego w 1320 roku wyroku sądowego Jakub stał się właścicielem zamku, lecz jednocześnie zobowiązywał się do odbudowy czy też przebudowy pierwotnego założenia drewnianego na murowane. Przypuszczalnie tego ambitnego przedsięwzięcia Jakubowi nie udało się zrealizować i Golesz powrócił po trzech latach w posiadanie opactwa.
W XV wieku zamek Golesz, nadal jako własność klasztoru w Tyńcu, stanowił nominalną siedzibę sądu najwyższego prawa niemieckiego oraz punkt zborny sił zbrojnych opata na wypadek powołania pospolitego ruszenia. W 1474 roku zamek według kronikarza Jana Długosza odeprzeć miał najazd wojsk węgierskich, które zdobyły Żmigród i spustoszyły okoliczne ziemie Podkarpacia. Zapewne w toku walk budowla odniosła jakieś zniszczenia, gdyż odbudowywana była przez opata Ozgę, który zarządzał kompleksem dóbr tynieckich w latach 1477-1487. Przypuszczalnie największe szkody mogła ponieść wysunięta w przedpole i najbardziej narażona na ataki wolnostojąca wieża, dodatkowo leżąca na niezbyt stabilnym podłożu.
Do upadku zamku prawdopodobnie przyczynił się najazd wojsk siedmiogrodzkich Jerzego II Rakoczego w 1657 roku, będący efektem tzw. traktatu w Radnot, na mocy którego miał się dokonać rozbiór Rzeczypospolitej (Rakoczy miał przejąć Małopolskę i Mazowsze). W inwentarzu z 1689 roku zamek opisano jako „opustoszały od dawnego czasu”. W XIX stuleciu budowla była już kompletną ruiną, z reliktami murów obwodowych, baszt i bramy zachowanymi w stopniu niewiele lepszym niż współcześnie. W okresie tym Francuz Achilles Jeannot miał na terenie zabytku założyć zwierzyniec i park rekreacyjny.
Architektura
Zamek wzniesiono na spłaszczonym wierzchołku wysokiego wzgórza o długości 140 metrów i szerokości 80-100 metrów, znajdującego się na prawym brzegu Wisłoki. Górował on około 100 metrami nad położoną po południowej stronie doliną rzeki, zajmując cypel większego, poprzecinanego głębokimi jarami masywu Pogórza Strzyżowskiego, rozciągającego się po północnej, północno – zachodniej i wschodniej stronie zamku (wzdłuż prawobrzeża Wisłoki). Droga dojazdowa do zamku wiodła od północy, a następnie zachodnim zboczem wzniesienia. Na południu, jak również od wschodu i zachodu, stoki wzgórza były bardzo strome i wysokie.
W planie zamek otrzymał formę zbliżoną do niesymetrycznego rombu o wymiarach 85 x 40 metrów, z zaokrągloną częścią południową. Obwód jego murów obronnych wzmocniony był trzema basztami i czworobocznym budynkiem bramnym. Ten ostatni usytuowano po stronie południowo – wschodniej, baszty natomiast od północy, wschodu i zachodu. Cylindryczna baszta północna była masywna, ale niewielka, miała bowiem mury 2 metrowej grubości i taką samą średnicę wnętrza. Połączone z nią dwie kurtyny muru były najdłuższymi spośród otaczających zamkowy dziedziniec. Zachodnia łączyła się z basztą półkolistą lub podkowiastą, otwartą od strony wewnętrznej, wschodnia przypuszczalnie z basztą kolistą lub półkolistą. Kolejna drobna baszta lub załamanie odcinka muru znajdowało się po stronie południowej. Całość otaczał przekop o przekroju w kształcie litery V oraz ziemny wał o wysokości co najmniej 3 metrów. Częścią tego nasypu mogła być poprowadzona do zamku droga dojazdowa, z zamkiem związane mogły być także w jakimś stopniu duże bloki skalne. W jednym z nich, po stronie południowej, wykute zostały schody oraz wyżłobienia pod belki drewnianych konstrukcji, być może tworzących rodzaj przedbramia.
Budynek bramny wzniesiony został z dużych bloków piaskowca, od strony lica regularnych, kładzionych na dość dużej warstwie zaprawy. Posiadał wymiary 12 x 10 metrów i grubość murów 1,5 metra, choć ściana czołowa, południowa była masywniejsza, grubości nieco ponad 2 metrów. Budynek był nieznacznie wysunięty przed sąsiednie kurtyny, założony na stoku wzniesienia. W narożniku południowo – zachodnim na przedłużeniu jednej ze ścian znajdowała się przypora. Wschodnią część jego przyziemia zajmowały dwa małe pomieszczenia o różnej wielkości (5,2 x 1,7 metra oraz 3,3 x 2 metry), zachodnią natomiast przejazd bramny szerokości 4 metrów. Pomieszczenie północno – wschodnie połączone był z przejazdem, natomiast komora południowo – wschodnia prawdopodobnie dostępna była jedynie z górnej kondygnacji.
Zabudowa mieszkalna zamku znajdowała się w zachodniej części dziedzińca. Był to prostokątny, murowany budynek, być może przystawiony do muru obronnego, długości około 8,5 metra i szerokości 4,5 metra. Ponadto drewniany budynek sporych rozmiarów znajdował się w południowej części dziedzińca. Mógł on pełnić funkcje gospodarcze. Na zamku według przekazów pisanych znajdować miała się również kaplica, być może zlokalizowana na piętrze budynku bramnego.
Po północnej stronie zamku, poza obwodem murów, znajdowało się wyodrębnione wzniesienie, odcięte od głównej części wzgórza naturalnym spadkiem terenu lub sztucznie przekopaną fosą. Na wzniesieniu tym znajdowała się cylindryczna wieża o grubości murów wynoszącej w przyziemiu 4 metry i wewnętrznej średnicy 2,5 metra. Była to budowla wolnostojąca, być może otoczona jakąś formą obwarowań drewnianych. Zabezpieczała biegnącą obok drogę do bramy głównej części zamku. Przypuszczalnie była też najstarszą murowaną częścią zamku.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Poza czytelną formą terenową widoczne są jedynie niewielkie relikty murów budynku bramnego, którego wschodnia część przetrwała do wysokości 1,5-3,5 metra. Wstęp na teren zamkowego, porośniętego lasem wzgórza jest wolny. Znajduje się on na terenie rezerwatu przyrody Golesz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lubelczyk A., Brama zamku „Golesz” w Krajowicach w świetle badań archeologicznych i prac zabezpieczająco-restauratorskich prowadzonych w latach 2010–2019, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 41/2020.
Lubelczyk A., Zamek „Golesz” w dawnej ziemi sandomierskiej w świetle wstępnych badań archeologicznych [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.