Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o Kożuchowie (Kosuchovia, Freystadt) powstała w 1273 roku. Odnotowano w niej, iż już dwadzieścia lat wcześniej Kożuchów posiadał drewniano – ziemne obwarowania, powstałe w toku procesu przekształcania grodu i podgrodzia w osadę targową a następnie w miasto. Przyczyną ich powstania było szybkie bogacenie się mieszkańców, a w związku z tym chęć zabezpieczenia przed napadem. Także książęta śląscy upatrywali w ufortyfikowanych miastach wzmocnienia obronności swoich ziem. W 1283 roku miasto otrzymało pozwolenie na konstrukcję fortyfikacji murowanych. Ich budowa była bardzo kosztowna, a przez to proces ich powstawania długotrwały. Wznoszono je od końca XIII do początku XIV wieku. Pierwsza wzmianka o bramach miejskich pojawiła się w 1311 roku, o fosie informowano natomiast w 1321 roku.
Przełom wieków był dla Kożuchowa okresem rządów księcia Henryka II, który skupił w swych rękach prócz księstwa głogowskiego, także część Wielkopolski i starał się o koronę Polski. Prowadząc ambitną politykę, wzmacniał także ekonomicznie i militarnie swoje dziedziczne księstwo. Jego następcy, Henryk III, Henryk IV Wierny i jego syn Henryk V Żelazny również prowadzili aktywną politykę. Utrata w 1331 roku stolicy księstwa, Głogowa, wymusiła wzmocnienie obronności innych miast, w tym Kożuchowa. W 1378 roku księstwo zostało podzielone przez synów Henryka V, z których Henryk VIII zwany Wróblem wybrał na swą główną siedzibę Kożuchów. Od tej pory miasto korzystało z szeregu przywilejów, czego wyrazem była rozbudowa zamku i stała modernizacja miejskich murów obronnych.
Pierwsza połowa XV wieku przyniosła poważne zmiany w technice i taktyce prowadzenia działań wojennych w związku z upowszechnianiem się broni palnej. Jej szerokie zastosowanie w trakcie wojen husyckich wykazało nieskuteczność dotychczasowych systemów obronnych. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych w drugiej połowie XV stulecia, w czasach zagrożenia tureckiego i niestabilnej sytuacji Śląska, rozpoczęto proces wzmacniania obwarowań miejskich, polegający na przebudowie zwieńczeń murów, wprowadzeniu otworów strzeleckich, a zwłaszcza budowie drugiego, zewnętrznego pasa fortyfikacji, który wzmocniono bastejami. Prace te rozpoczęto około połowy XV wieku, a zakończono na początku XVI stulecia.
Siłę kożuchowskich obwarowań potwierdziła wojna o sukcesję głogowską z lat 1476-1482. Miasto zajęte przez siły księcia Jana II żagańskiego, w 1477 roku próbowała zdobyć armia brandenburska, szturm zakończył się jednak niepowodzeniem. W trakcie konfliktu Jana II z węgierskim królem Maciejem Korwinem w 1488 roku, Kożuchów odgrywał rolę zaplecza dla oblężonego Głogowa. Po jego upadku, nim jeszcze nadeszły wojska węgierskie, w Kożuchowie wybuchł wielki pożar, wywołany przez Czechów, wspomagających księcia Jana. Ułatwił on z pewnością Węgrom późniejsze oblężenie miasta, które wytrwało jedynie osiem dni. Po walkach i pożarze stan obwarowań miejskich zapewne nie był najlepszy, dlatego wraz z odbudową miasta prowadzono ich naprawę i modernizację. Prace te mogły ulec przyspieszeniu podczas rządów Jagiellonów w księstwie głogowskim w latach 1492-1506. Niektórzy przypisują tą zasługę Hansowi von Rechenbergowi, który w latach 1516-1537 był właścicielem lenna zamkowego w Kożuchowie, jednak proces przebudowy fortyfikacji miał charakter długotrwały i prawdopodobnie zakończył się dopiero w połowie XVI wieku.
W XVII wieku, w trakcie wojny trzydziestoletniej, średniowieczne obwarowania nie spełniały już standardów nowożytnej sztuki wojennej. Miasto mogło się nimi chronić praktycznie tylko przed maruderami i rabusiami. Po wielkim pożarze z 1637 roku, miasto kilkukrotnie zajmowane było przez wojska cesarskie i szwedzkie. W efekcie po zakończeniu wojny Kożuchów znajdował się w ruinie, a władze miasta nie zdecydowały się na odbudowę zniszczonych obwarowań. Po kolejnym wielkim pożarze z 1764 roku podjęto decyzję o rozbiórce części murów z przeznaczeniem budulca na odbudowę spalonych domów. Mury i baszty obniżono do około 3-5 metrów i adoptowano na pomieszczenia magazynowe, dostawiając do nich nowe ściany i nakrywając dachami. Przed całkowitą rozbiórką mury miejskie uchronił zapewne rodzaj użytego materiału budowlanego, gdyż wówczas kamień był już tylko sporadycznie używany w zabudowie miejskiej. W XIX wieku dla usprawnienia komunikacji rozebrano bramy miejskie.
Architektura
Miasto ulokowane było na stosunkowo płaskim terenie, posiadając jedynie od północy naturalne warunki obronne w postaci rozlewiska i podmokłych terenów strumienia czy też rzeki Kożusznej. Płynęła ona wąską, niewielką doliną, ku której teren miasta łagodnie opadał w kierunku północnym i zachodnim. W nizinnym pasie doliny znajdowało się wzniesienie, miejsce po wczesnośredniowiecznym grodzie, które następnie wykorzystano do budowy zamku, połączonego z obwarowaniami miasta. Obwód obronny otrzymał kształt wydłużonego owalu z niewielkim wybrzuszeniem w kierunku wschodnim. Długość obwarowań wynosiła około 1050 metrów, a wraz z fortyfikacjami zamkowymi 1300 metrów. Obszar miasta zamknięty murami zajmował powierzchnię prawie 11 ha, co czyniło Kożuchów średniej wielkości miastem.
Mury obronne Kożuchowa wzniesiono z warstwowo ułożonych kamieni polnych i łupku granitowego. Największe kamienie spajano zaprawą wapienną i układano w części fundamentowej. Co kilkadziesiąt centymetrów poziom wyrównywano warstwą drobnych i płaskich kamieni, otrzymując regularną strukturę o szerokości od 1,9 do 1,5 metra. Pierwotnie w najwyższych partiach mur sięgał 8 metrów wysokości. Tyle miał w części północno – wschodniej, która chroniona była dodatkowo bagnami, a budowa wysokiego muru umożliwiła tam rezygnację z pomostu dla obrońców. W innych częściach mur sięgał 6-7 metrów wysokości. Zwieńczenie składało się od strony wewnętrznej z szerokiego na metr chodnika dla obrońców, a od strony zewnętrznej z przedpiersia, które mogło mieć postać krenelażu lub na niektórych fragmentach hurdycji. Z pomostu dla obrońców zrezygnowano w części muru przylegającej do zamku, by nie mógł on posłużyć napastnikom do rażenia zamku przy ewentualnym zdobyciu miasta. Modernizacja muru obronnego w XV wieku polegała na jego podwyższeniu oraz przebudowie przedpiersia, które zastąpiono ceglanym i w którym umieszczono rozglifione od wewnątrz otwory strzelnicze. Ganek obrońców prawdopodobnie uzyskał drewniane zadaszenie.
Mur wzmocniony był 11 prostokątnymi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta. Ich wielkość była zróżnicowana i praktycznie każda miała inne wymiary w podstawie. Szerokość wahała się od 5 do 6,5 metra, a głębokość od 2,5 do 5 metrów. Największa baszta wzniesiona była na wschód od zamku i miała wymiary w planie 8×5 metra. Pierwotna wysokość baszt wynosiła około 10-12 metrów. Posiadały one od 3 do 5 kondygnacji, z wewnętrznymi pomostami wykonanymi z drewnianych belek. Komunikację pomiędzy poszczególnymi kondygnacjami zapewniały drabiny. Na wyższych piętrach pomosty baszt łączyły się z chodnikiem bojowym murów obronnych. Większość baszt była zapewne zadaszona, początkowo wieńczyć je mogły hurdycje, które umożliwiały czołowy i boczny ostrzał przeciwnika. W XIV-XV wieku zastąpiono je wysokimi, drewnianymi dachami namiotowymi. W XV-XVI wieku baszty otrzymały natomiast nowe otwory strzeleckie, zostały także zabudowane poprzez dostawienie tylnych ścian. W ten sposób mogły pełnić nie tylko militarne funkcje.
Do miasta prowadziły 3 bramy: od strony wschodniej Głogowska, od zachodniej Żagańska i od północnej Krośnieńska. Oprócz funkcji komunikacyjnych i obronnych pełniły one także rolę fiskalną, gdyż przy nich pobierano opłaty transportowe i handlowe. Pierwotnie składały się z pojedynczych, czworobocznych wież, z szerokimi na 5-6 metrów przejazdami w dolnej części, zamykanymi wrotami lub bronami. Na piętrze najczęściej znajdowały się pomieszczenia dla straży, niektóre mogły mieć także kondygnację podziemną. Zwieńczone były zwykłymi platformami bojowymi lub hurdycjami. Komunikację przez fosę zapewniały mosty zwodzone. W XV i XVI wieku zostały rozbudowane poprzez dodanie przedbramia.
Brama Głogowska składała się u schyłku średniowiecza z wieży bramnej o wymiarach w planie 9,5 x 9,7 metra oraz budynku przedbramia, które łączyła murowana szyja, przerzucona nad fosą po arkadowym moście. Wieża bramna wyjątkowo wciągnięta była do wnętrza obwodu obronnego, zapewne z uwagi na podmokły i niestabilny teren. W elewacji wieży, w odległości około 1 metra od krawędzi otworu bramnego (wykonanego ze starannie opracowanych bloków rudy darniowej), znajdowała się wnęka, w której opuszczana była brona. Ponadto przejazd zabezpieczał most zwodzony oraz dwuskrzydłowe wrota. Szczyt wieńczył czterospadowy dach z krótką kalenicą, osadzony na krenelażu najwyższej kondygnacji. Budynek przedbramia także posiadał wrota lub bronę. Szyja obok niego miała kolisty kształt, tworzący rodzaj nadwieszanej nad mostem galerii.
Inaczej rozwiązano modernizację bramy Krośnieńskiej. Składała się ona także z wieży bramnej, lecz wysuniętej przed lico muru obronnego, a położone na zachód od niej przedbramie uzyskało ostatecznie formę zbliżoną do barbakanu. Jego mury od południa dostawiono do kurtyny muru obronnego, a od północy do narożnika wieży bramnej. Oś wjazdu do miasta załamano nieco w kierunku północno – zachodnim, a sam otwór bramny przedbramia poprzedzono przerzuconym nad fosą arkadowym mostem z ostatnim przęsłem zwodzonym. Początkowo przedbramie posiadało ściany przeprute otworami szczelinowymi i zwieńczone krenelażem. Od zewnątrz jego górna kondygnacja była wzmocniona hurdycją, po stronie zachodniej zlokalizowano także wykusz latrynowy. U schyłku średniowiecza głównym elementem przedbramia była kamienno – ceglana półkolista basteja (dziś zwana basztą Krośnieńską), wzniesiona przed murem drugiego obwodu obronnego. Jej promień wynosił 8 metrów a grubość ścian 1,65 metra. Prostą ścianą zwrócona była do szyi bramnej, tworząc osłonięte przejście. Pierwotnie posiadała trzy rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje, kolejna została dobudowana na początku XVI wieku.
Oprócz bram w obwodzie murów obronnych istniały niewielkie przejścia zwane furtami. Były to otwory o szerokości nie większej niż 1,5 metra, które służyły tylko do komunikacji pieszej. W 1418 roku księżna Katarzyna opolska wydała pozwolenie na budowę furty w okolicach kościoła parafialnego i postawienie drewnianego mostku przez fosę. Później przejście to zwano Furtą Zarazy, co wskazuje na wywożenie nią zmarłych na pobliski cmentarz w czasach epidemii. Druga furta mieściła się w południowej części obwodu i prawdopodobnie pochodziła z przełomu XV i XVI wieku.
Od około połowy XV wieku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pasa obwarowań. Wzniesiono go na odcinku od zachodniego skrzydła zamku do bramy Głogowskiej, rezygnując z zabezpieczenia zabagnionych terenów na wschód od zamku. Odległość nowego muru od pierwszego była nierównomierna i wynosiła od 10 do 17 metrów. Był on niższy i węższy, obecnie zachował się maksymalnie do 2,5 metrów wysokości, przy szerokości do 1,1 metra. Nowy pierścień obrony przeznaczony był do zastosowania artylerii, jednak mur zapewne zwieńczony był krenelażem, który przy wąskich odległościach między merlonami służył raczej dla ręcznej broni palnej. Jego obwód wzmocniono bastejami o wysokości około 4-5 metrów, długości 7-8 metrów i szerokości 6-8 metrów. Wyjątkiem była wielka basteja na wysokości kościoła ewangelickiego o znacznie większych wymiarach. Niektóre z nich mogły mieć dwie kondygnacje.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa, otaczająca całość miasta. Jej powstanie wiązało się z budową najwcześniejszych obwarowań, kiedy to wybierano ziemię na budowę wałów. Zasilana była wodami rzeki Kożusznej, z której przekopano kanał na wysokości bramy Krośnieńskiej. Pierwotna szerokość fosy wynosiła około 10-15 metrów, lecz później najszerszy jej odcinek wynosił prawie 25 metrów. W trakcie budowy drugiego pierścienia obwarowań starą fosę zasypano, a wykopano nową przed zewnętrznym pierścieniem murów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty głównego muru na dużej części dawnego obwodu, pozostałości po sześciu basztach wykuszowych, oraz baszta przedbramia bramy Krośnieńskiej. Mury w większości zostały znacznie obniżone, gdzieniegdzie przetrwały do wysokości około 3-5 metrów, a jedynie przy plebanii zachowały się w pierwotnej wysokości. Ponadto przetrwały odcinki zewnętrznego muru (za wyjątkiem fragmentu północnego i północno – wschodniego) z pięcioma bastejami. W zachowanej XV-wiecznej baszcie bramy Krośnieńskiej mieści się obecnie muzeum regionalne, natomiast pozostałe baszty i basteje są nieużytkowane.
pokaż basztę bramy Krośnieńskiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrzejewski T., Szukiełowicz Z., Mury obronne Kożuchowa, Kożuchów 2008.
Legendziewicz A., Średniowieczne fortyfikacje Kożuchowa [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, tom 9, red B.Bielinis- Kopeć, Zielona Góra 2012.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.