Historia
Kościół parafialny w Kożuchowie (Freystadt) wybudowany został w połowie XIII wieku, jako skromna i niewielka budowla. Najstarsza wzmianka o nim pojawiła się w 1273 roku, w dokumencie księcia Henryka III głogowskiego, natomiast informacja z 1287 roku przekazała, iż Henryk III podarował patronat nad kościołem zakonowi niemieckiemu.
W 1339 roku kościół został zniszczony na skutek pożaru. Z inicjatywy Henryka V w latach 1340-1369 odbudowano i jednocześnie powiększono go. Zachowano wówczas tą samą długość korpusu nawowego, ale zwiększono jego szerokość. Pozostawiono także stare prezbiterium, choć zostało one powiększone o nawę boczną. Dalszej rozbudowy dokonano pod koniec XIV i w XV stuleciu z fundacji książąt głogowskich, kiedy to dobudowano kaplice, kruchty i zakrystię. W nowo powstałych kryptach kaplic spoczęli później Henryk IX i jego następca Henryk XI. Na skutek pożaru z 1554 roku potrzebny był kolejny remont i przebudowa, zwieńczeniem której było założenie lub odnowienie sklepienia nad prezbiterium i korpusem nawowym.
W okresie nowożytnym kościół wielokrotnie niszczony był pożarami: w 1637, 1669, 1692 i w 1714 roku. Zapewne w trakcie jednego z nich uszkodzone zostały sklepienia, a w trakcie ostatniego spaliła się wieża, przez co stopione dzwony spadły i spowodowały dodatkowe zniszczenia. W 1725 roku dobudowana została barokowa kaplica Oliwna. W stuleciu tym, w trakcie odbudowy świątynia zyskała także nowe dachy oraz zwieńczenie wieży. Szczęśliwie kościół przetrwał II wojnę światową bez większych uszkodzeń.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był niezbyt dużą, kamienną budowlą usytuowaną w zachodniej części miasta, przy narożniku placu rynkowego, w niewielkiej odległości od miejskich obwarowań. Składał się z prostokątnego korpusu o murze grubym na 1,8 metra i węższego, także prostokątnego prezbiterium o grubości murów wynoszącej 1,5 metra. Wymiary prezbiterium wynosiły 8,7 x 15,1 metra, korpusu natomiast około 12,5 x 21,6 metra. Ściana zachodnia otrzymała dwie ukośne przypory oraz okno (być może okrągłe) i trójuskokowy portal wejściowy z kolumienkami po bokach na osi. Jego archiwolta miała formę ostrołukową. Przypory, zapewne znajdujące się też przy murach wzdłużnych, wskazują, iż kościół planowano przesklepić. Jego duża szerokość raczej wykluczała jednoprzestrzenne wnętrze, układ dwunawowy wykluczało natomiast duże okno i portal zachodni. Kościół miał więc najpewniej formę trójnawową, krytą jednym dachem dwuspadowym nad korpusem i jednym nad prezbiterium.
W XIV lub jeszcze pod koniec XIII stulecia od strony północnej prezbiterium dostawiono czworoboczną w planie wieżę. Do budowy jej murów o grubości 2,7 metra w dolnej partii użyto kamieni narzutowych i cegieł, natomiast górna ośmioboczna część wieży zbudowana została całkowicie z cegieł. Naroża jej górnej części wykształcono w formie wałków. W ścianach niższych kondygnacji wykonano niewielkie okna czworoboczne, zaś na wyższych piętrach znacznie większe okna ostrołukowe. Do przyziemia wieży prowadził otwór wejściowy od północy z prezbiterium oraz nieduże przejście z nawy północnej.
Pierwsza poważna rozbudowa z połowy XIV wieku polegała na poszerzeniu o 10 metrów ceglanego już korpusu nawowego, którego nowa nawa główna uzyskała 8,7 metra szerokości, a cały korpus około 14 metrów wysokości. Ponadto pod koniec tamtego stulecia wbudowano wysoką kruchtę zachodnią (jej dużą wysokość wymusiło okno zachodnie), która pierwotnie była z trzech stron otwarta. Wzniesiono także nawę południową przy prezbiterium i dostawioną do niej zakrystię. Długość kościoła w XIV wieku pozostała bez zmian. Był on jednak na tyle już dużą budowlą, iż jedno wejście od zachodu nie wystarczało, wykonano więc dwa dodatkowe portale po stronie południowej. Jeden z nich, niewielki, uskokowy umieszczono w przęśle zachodnim korpusu, a drugi uskokowy o profilowanych ościeżach w zachodnim przęśle południowej nawy prezbiterium. Korpus podzielony został na prostokątne przęsła w nawie głównej i zbliżone do kwadratowych w nawach bocznych. Nawę boczną przy prezbiterium otwarto na północy arkadami, przeprutymi ze starszej ściany prezbiterium, zaś jej wnętrze oraz wnętrze korpusu przykryto sklepieniami. Rozstaw przęseł wyznaczyły filary międzynawowe oraz przypory dostawione do ścian zewnętrznych.
W XV stuleciu dostawiono do północnej nawy, otwarte arkadami do wnętrza, kaplice Świętego Krzyża i Wszystkich Świętych. Jedna z nich otrzymała szczególnie duże gabaryty, trzy przęsła, sprawiająca wrażenie czwartej nawy. Jej wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym i otwarto do korpusu wysokimi, ostrołucznymi arkadami, natomiast sąsiadująca z nią od zachodu kaplica o wymiarach 4,9 x 5,9 metra przykryta została sklepieniem gwiaździstym. W drugiej połowie tamtego wieku kościół powiększono o kolejne kaplice i kruchtę, dostawione tym razem do nawy południowej. Kaplice te były znacznie mniejsze (średnio 4,9 x 3 metry), umieszczone pomiędzy przyporami nawy południowej, z wnętrzem połączone szerokimi, ostrołukowymi arkadami. Dwie z nich zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi o różnych rysunkach, a środkową krzyżowo – żebrowym. Kaplicę zachodnią oświetliły okna ostrołuczne, maswerkowe, dużych rozmiarów, trójdzielne, pozostałe natomiast węższe okna dwudzielne.
Pod koniec XV wieku wzniesiono nową, większą zakrystię po północnej stronie prezbiterium, przystawioną do wieży od wschodu i z tego powodu nieco nieregularną w planie. Jej ścianę północną podparto trzema przyporami (dwoma skrajnymi umieszczonymi pod skosem i środkową prostopadłą do muru), wschodnią natomiast zlicowano z zamknięciem prezbiterium. Wewnątrz zakrystia otrzymała sklepienie sieciowe, natomiast nawy, prezbiterium i kaplice zwieńczono już wcześniej sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W XV lub XVI wieku podwyższono mury prezbiterium wyrównując je z murami naw, a całość kościoła nakryto trzema równoległymi dachami.
Stan obecny
Obecna forma kościoła jest wynikiem długiego procesu średniowiecznej rozbudowy, a także wprowadzanych w okresie nowożytnym przekształceń gotyckiej bryły, przez co układ przestrzenny budowli jest wyjątkowo złożony. Z najstarszych części XIII-wiecznych widoczna jest ściana zachodnia nawy, dolna część wieży oraz nawa główna prezbiterium, wyróżniające się kamienną konstrukcją na tle ceglanych późniejszych partii. Przetrwały XIV-wieczne fragmenty korpusu nawowego, otoczonego licznymi aneksami późnogotyckimi. Całkowicie nowożytnym dodatkiem jest wieloboczna kaplica południowo – wschodnia oraz hełm wieży, zmieniony został też układ dachów nad wschodnią częścią kościoła. W okresie baroku częściowo przebudowana została kruchta zachodnia i południowa, przekształcono część okien korpusu nawowego i jego aneksów. Detale architektoniczne były odnawiane lub wymieniane, nowożytny jest obecnie wystrój wnętrza budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.