Historia
Najstarsza wzmianka o Koźlu pojawiła się już w 1105 roku („Kosle”) i dotyczyła kasztelanii znajdującej się w grodzie położonym na wyspie odrzańskiej, spalonej w trakcie najazdu księcia Świętopełka ołomunieckiego. Po raz kolejny gród ten („Cosli”) wspomniany został w bulii protekcyjnej diecezji wrocławskiej papieża Hadriana IV z 1155 roku. W 1222 roku wspomniano o kasztelanie kozielskim („Nachezlao de Cozli”), zaś o samym Koźlu („Quosle”) ponownie w 1239 roku. Miasto lokowano najpóźniej w latach 80-tych XIII wieku, w okresie tym też prawdopodobnie wzniesiono murowaną wieżę mieszkalną zamku, którą następnie, jeszcze w XIII wieku, połączono z obwodem muru obronnego otaczającego mały dziedziniec. Po raz pierwszy zamek wspomniany został w źródłach pisanych w 1283 roku, w dokumencie księcia Kazimierza II, w którym między innymi opisano jurysdykcję kasztelańską i zamkową.
Przebudowa drewniano – ziemnej konstrukcji grodu w murowany zamek prawdopodobnie związana była ze śmiercią w 1281 roku księcia opolsko – raciborskiego Władysława. Wtedy to, na skutek podziału schedy po zmarłym, Koźle stało się jednym z dwóch głównych ośrodków nowo powstałego księstwa kozielsko – bytomskiego. Rolę tą miasto i zamek pełniło w latach 1282-1355 pod rządami Piastów opolskich. Gdy w trakcie wyprawy do Rzymu zmarł Bolesław, ostatni przedstawiciel dynastii z gałęzi kozielsko – bytomskiej, cesarz i król czeski Karol IV Luksemburski przekazał Koźle w 1355 roku księciu Konradowi I z gałęzi oleśnickiej oraz jego potomkom. Od 1360 roku był to Konrad II, następnie od 1403 roku Konrad III oraz w trudnym okresie wojen husyckich bracia Konrad Biały i Konrad Kącki. Po 1439 roku właścicielami Koźla byli ponownie bracia, wpierw Konrad IX Czarny, następnie od 1471 roku Konrad X Biały młodszy.
W 1473 roku, w związku z koligacjami małżeńskimi i umowami majątkowymi, Koźle przeszło jako lenno na rzecz księcia Henryka I Starszego z Podiebradów. Jego syn Albert umarł już dwa lata później, przez co śląskie dobra rodu przejął król Węgier, Marcin Korwin. W późnym średniowieczu zamek stracił na znaczeniu, gdyż w 1477 roku Marcin Korwin, przekazał Koźle w zarząd staroście Janowi Bielikowi von Körnitzowi. Nowy właściciel po śmierci Korwina popadł w niełaskę u jego następcy, króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka, w efekcie tracąc majątek. Kolejnym właścicielem zamku, na mocy aktu z 1490 roku wystawionego przez Władysława Jagiellończyka, został Putto von Reisenberg. Ani on ani jego syn Wilhelm nie rezydował na stałe w Koźlu i nie przykładał większej wagi do nowych dóbr. Zapewne dlatego w 1509 roku Wilhelm sprzedał księstwo kozielskie z miastem i zamkiem ostatniemu księciu opolskiemu Janowi II Dobremu. Po śmierci Jana II w 1532 roku księstwo opolskie wraz z Koźlem i zamkiem odziedziczył margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern. Dwadzieścia lat później cesarz Ferdynand I przekazał je nominalnie królowej Izabeli Węgierskiej, a w 1558 roku oddał Ottonowi von Zedlitzowi z Prochowic.
Na polecenie Ottona von Zedlitz do Koźla przybył budowniczy cesarski Georg von Braun, który ocenił, że zamek nie nadaje się do zamieszkania, i uznał, że koszt wzniesienia nowej rezydencji pochłonąłby nie mniej niż 3000 talarów. Cztery lata później Koźle wraz z zamkiem wziął w zastaw Jan von Oppersrorff, po czym przeprowadził w nim niezbędne prace naprawcze oraz wzniósł nowe skrzydło południowe i bastion południowo – zachodni. W XVIII wieku cały zespół miasta i zamku przekształcony został przez Prusaków w wielką nowożytną twierdzę. Częściowemu zniszczeniu uległy wówczas najstarsze części założenia, a dodatkowo kolejne przekształcenia miały miejsce w XIX wieku, a nawet w 1915 roku, kiedy to na miejscu gotyckiego skrzydła mieszkalnego zbudowano kamienicę czynszową.
Architektura
Średniowieczny zamek książęcy w Koźlu usytuowany był w północno – zachodnim narożniku miasta lokacyjnego, położony na sztucznym nasypie, wyniesionym około 4 metry ponad otaczający teren. Od miasta oddzielał go nawodniony przekop oraz teren wypełnionego gospodarczą zabudową podzamcza. Samo miasto usytuowano w pobliżu szerokiego koryta Odry, jej licznych odnóg oraz terenów podmokłych. Pomimo dogodnych warunków hydrograficznych, w początku XIV wieku funkcjonował przy mieście dodatkowy kanał, być może o funkcji fosy. Koźle zostało też otoczone ceglanym murem miejskim o grubości około 1,8 metra, wyposażonym w przynajmniej kilka baszt rozlokowanych w nieregularnych odstępach. Szczyt muru wieńczyły blanki i ganek obrońców. Do Koźla prowadziły dwie bramy: Odrzańska i Raciborska, obie o formie niewysokich wież zadaszonych czterospadowymi dachami. Miejski mur obronny albo łączył się z zamkiem po stronie południowej i wschodniej, albo oba założenia stanowiły osobne zespoły obronne.
Najstarszym murowanym elementem zamku była czworoboczna, pierwotnie wolnostojąca wieża mieszkalna o wymiarach w planie około 9,5 × 10 metra, z murami grubości 1,3-1,4 metra. Jej naroża wzmocnione zostały usytuowanymi ukośnie przyporami, przy czym jedną z nich, północno – wschodnią, ucięto w trakcie późniejszego dostawienia kurtyny muru. Na wystrój elewacji budynku składał się bardzo regularny wątek wendyjski cegieł, a także okna o szerokości od 100 do 104 cm, z obustronnymi rozglifieniami, ostrołucznymi zwieńczeniami i prześwitami szerokości jedynie od 8 do 9 cm. Otwory te rozmieszczono w trzech ścianach: dwa symetrycznie od zachodu, jeden niemal w osi ściany północnej, a jeden w zachodnim skraju elewacji południowej. Lokalizacja ostatniego z nich podyktowana była umieszczeniem wejścia na poziomie gruntu we wschodniej części ściany południowej. Wejście to uzyskało szerokość około 1,3 metra i ceglane węgarki. Ściana zachodnia pozbawiona była otworów, poza widocznymi w licu, rozmieszczonymi dość regularnie otworami maczulcowymi. Wnętrze wieży pozbawione było murowanych podziałów, przypuszczalnie przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Pod koniec XIII wieku po południowo – wschodniej stronie wieży mieszkalnej usytuowano otoczony ceglanym murem nieduży dziedziniec, który zapewne zastąpił starsze obwarowania drewniano – ziemne, pierwotnie otaczające wieżę. Mur zaczęto wznosić prawdopodobnie od narożnika północno – wschodniego wieży, gdzie rozebrano przyporę i wzniesiono kurtynę biegnącą ku wschodowi. Obwód zamknięto dość niestarannie, obejmując przyporę w południowo – zachodnim narożu wieży murem o szerokości prawie 2 metrów. Co nietypowo mur obwodowy niewielkiego dziedzińca był masywniejszy od muru samej wieży, której dwie ściany, północna i zachodnia, stanowiły część obwodu obronnego ówczesnego zamku.
W drugiej połowie XIV wieku przestrzeń wokół wieży prawdopodobnie stała się zbyt ciasna dla księcia i jego otoczenia. Powiększono ją zatem, zakładając plateau o wymiarach około 45 × 46 metrów, wyniesione o około 4 metry ponad teren otaczający budowlę. Przestrzeń tą otoczono nowym murem o zaoblonych narożnikach, z bramą od południowego – wschodu, czyli od strony miasta. Jego część ceglaną posadowiono na fundamencie z kamieni polnych, nadając w przyziemiu grubość 2,2 metra. We wschodnim fragmencie kurtyna muru zamkowego prawdopodobnie powiązana była z murem miejskim, poprzez arkadę przerzuconą nad fosą oddzielającą siedzibę książęcą od miasta lokacyjnego. Mur na wysokości około 10 metrów zwieńczony był gankiem straży, przykrytym trójkątnym daszkiem (informacja z urbarza z 1578 roku) i najpewniej zaopatrzony w krenelaż, który podwyższał wysokość kurtyn o około 2 metry. Prawdopodobnie na skutek przebudowy rozebrany został starszy mur oraz być może wieża mieszkalna.
Gotyckie skrzydło mieszkalne wzniesione zostało zapewne wzdłuż północnego odcinka muru obwodowego, a więc w miejscu najbardziej oddalonym od miasta, a najbardziej wysuniętym ku terenom podmokłym i bagnistym. Prawdopodobnie był to prostokątny w rzucie budynek nakryty dachem dwuspadowym krytym dachówką lub gontem, ujęty dwoma trójkątnymi szczytami o nieznanej artykulacji. Pozostała zabudowa dziedzińca o charakterze gospodarczo – pomocniczym musiała być drewniana lub konstrukcji szachulcowej.
Pod koniec XIV wieku wjazd na dziedziniec został wzmocniony wieżą bramną, założoną na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 6,5 × 7,8 metra i grubości murów 1,4-1,5 metra. Jej narożniki od strony fosy ujęto w parę przekątniowych przypór. Otwór wjazdu o nieznanym wykroju znajdował się najprawdopodobniej od południowego – wschodu. Zamykany był najpewniej wrotami oraz zwodzoną częścią mostu, którego przeciwwaga mogła mieścić się we wnętrzu przyziemia wieży (na takie rozwiązanie wskazywałaby starannie ukształtowana spoina uchwycona w dolnych partiach murów oraz lokalizacja progu otworu bramnego).
W drugiej ćwierci XVI wieku wzdłuż wschodniego odcinka muru wzniesiono budynek tzw. Lamusa o funkcji magazynowo-gospodarczej. Został on zbudowany na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 11,8 × 25,3 metra. Do jego pozbawionego podziałów wnętrza, można się było dostać przez trzy otwory wejściowe od strony dziedzińca. Miały one zapewne wykrój prostokątny i ujęto je w obramienia o nieznanej dziś formie. W północnej części budynku, przy załamaniu obwodu obronnego, zlokalizowano niewielką kazamatę z dwoma wąskimi, kluczowymi otworami strzelniczymi. Bryłę Lamusa nakryto wysokim dachem dwuspadowym założonym w osi północ – południe, osadzonym na dwóch szczytach. W związku z budową konstrukcji wiązarów dachowych rozebrano zapewne górną partię kurtyny średniowiecznego muru z gankiem obrońców oraz blankowaniem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się przede wszystkim fragmenty wschodnich i południowych murów obwodowych, pozostałości dwóch skrzydeł zamku i fundamenty wieży bramnej, którą niedawno odbudowano w bezstylowej formie z drewnianą galerią i dachem namiotowym. Wzdłuż wschodniej ściany obwodu położony jest parterowy budynek gospodarczy, tzw. Lamus, powstały w drugiej ćwierci XVI wieku, a przebudowany w XVII stuleciu, gdy wprowadzono w nim trzykondygnacyjny układ wnętrz. Po stronie południowej zlokalizowane są relikty drugiego skrzydła z XVI wieku, natomiast pomiędzy budynkami zlokalizowany był do niedawna dziedziniec skrywający relikty dawnej wieży mieszkalnej (przetrwałe maksymalnie do wysokości 2 metrów). Obecnie są one eksponowane wewnątrz budynku Muzeum Ziemi Kozielskiej. Ponadto w narożniku południowo – wschodnim kurtyny zachowały się relikty północnego ościeża dużego otworu, prawdopodobnie bramy zamkowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Dwie Wieże − zamek książęcy w Koźlu od 2. połowy XIII do początków XX wieku [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Łuniewicz Z., Koźle czy Krosno? Reidentyfikacja weduty Krosl z cyklu obrazów z podróży palatyna Ottheinricha, „Quart”, nr 2(60), Wrocław 2021.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.