Historia
Najstarsza wzmianka o Koźlu pojawiła się już w 1105 roku i dotyczyła kasztelanii znajdującej się w grodzie położonym na wyspie odrzańskiej. Po raz kolejny gród ten wspomniany został w bulii protekcyjnej diecezji wrocławskiej papieża Hadriana IV z 1155 roku. Miasto lokowane było przez księcia Kazimierza I opolskiego w 1222 roku, natomiast sam zamek w Koźlu powstał prawdopodobnie jakiś czas później, około trzeciej ćwierci XIII wieku, kiedy to wzniesiono murowaną wieżę mieszkalną, a następnie (jeszcze w XIII wieku) niewielki obwód murów obronnych. Po raz pierwszy zamek wspomniany został w źródłach pisanych w 1283 roku, w dokumencie księcia Kazimierza II, w którym wymieniono członków książęcej drużyny.
W latach 1282-1355 miasto i zamek było stolicą samodzielnego księstwa kozielskiego, pozostającego w rękach Piastów opolskich. Król czeski Karol IV Luksemburski przekazał Koźle w 1355 roku księciu Konradowi I Oleśnickiemu, natomiast w 1473 roku przeszło ono jako lenno na rzecz księcia Henryka I Starszego z Podiebradów, stając się świadkiem narodzin jego córki Małgorzaty. W późnym średniowieczu zamek stracił na znaczeniu, gdyż w 1477 roku król Węgier, Marcin Korwin, przekazał Koźle w zarząd Janowi Bielikowi von Körnitzowi. Kolejnym właścicielem zamku na mocy aktu z 1490 roku wystawionego przez króla Czech Władysława II Jagiellończyka został Putto von Reisenberg. W 1509 roku jego syn Wilhelm sprzedał księstwo kozielskie z miastem i warownią ostatniemu księciu opolskiemu Janowi II Dobremu.
Po śmierci Jana II w 1532 roku księstwo opolskie wraz z Koźlem i zamkiem odziedziczył margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern. Dwadzieścia lat później cesarz Ferdynand I przekazał je nominalnie królowej Izabeli Węgierskiej, a w 1558 roku oddał Ottonowi von Zedlitzowi z Prochowic. Na polecenie tego ostatniego przybył do zamku budowniczy cesarski Georg von Braun, który ocenił, że zamek nie nadaje się do zamieszkania, i uznał, że koszt wzniesienia nowej rezydencji pochłonąłby nie mniej niż 3000 talarów. Cztery lata później Koźle wraz z zamkiem wziął w zastaw Jan von Oppersrorff, po czym przeprowadził w nim niezbędne prace naprawcze oraz wzniósł nowe skrzydło południowe i bastion południowo – zachodni. W XVIII wieku cały zespół miasta i zamku przekształcony został przez Prusaków w wielką nowożytną twierdzę. Częściowemu zniszczeniu uległo wtedy starsze założenie, przy czym kolejne przekształcenia miały miejsce w XIX wieku, a nawet w 1915 roku, kiedy to na miejscu gotyckiego skrzydła mieszkalnego zbudowano kamienicę czynszową.
Architektura
Średniowieczny zamek książęcy w Koźlu usytuowany był w północno – zachodnim narożniku miasta lokacyjnego, położony na sztucznym nasypie, wyniesionym około 4 metry ponad otaczający teren. Od miasta oddzielał go przekop oraz teren wypełnionego gospodarczą zabudową podzamcza. Samo miasto usytuowano w pobliżu szerokiego koryta Odry, jej licznych odnóg oraz terenów podmokłych. Pomimo dogodnych warunków hydrograficznych, w początku XIV wieku funkcjonował przy mieście dodatkowy kanał, być może o funkcji fosy. Koźle zostało też otoczone ceglanym murem miejskim o grubości około 1,8 metra, wyposażonym w przynajmniej kilka baszt rozlokowanych w nieregularnych odstępach. Szczyt muru wieńczyły blanki i ganek obrońców. Do Koźla prowadziły dwie bramy: Odrzańska i Raciborska, obie o formie niewysokich wież zadaszonych czterospadowymi dachami.
Najstarszym murowanym elementem zamku była czworoboczna, pierwotnie wolnostojąca wieża mieszkalna o wymiarach około 9,5 × 10 metra. Jej naroża wzmocnione zostały usytuowanymi ukośnie przyporami, przy czym jedną z nich, północno – wschodnią, ucięto w trakcie późniejszego dostawienia kurtyny muru. Na wystrój elewacji budynku składał się bardzo regularny wątek wendyjski cegieł, okna o szerokości od 100 do 104 cm, o obustronnych rozglifieniach, prześwitach szerokości jedynie od 8 do 9 cm i o zwieńczeniach ostrołucznych. Otwory te rozmieszczono w trzech ścianach: dwa symetrycznie od zachodu, jeden niemal w osi ściany północnej, a jeden w zachodnim skraju elewacji południowej. Taka lokalizacja ostatniego z nich podyktowana była umieszczeniem na poziomie gruntu we wschodniej części elewacji wejścia o szerokości około 1,3 metra o ceglanych węgarkach. Ściana zachodnia pozbawiona była otworów, poza widocznymi w licu, rozmieszczonymi dość regularnie otworami maczulcowymi. Wnętrze wieży pozbawione było murowanych podziałów.
Pod koniec XIII wieku po południowo – wschodniej stronie wieży mieszkalnej usytuowano otoczony ceglanym murem nieduży dziedziniec. Zaczęto go wznosić zapewne od narożnika północno – wschodniego, gdzie rozebrano przyporę i wzniesiono kurtynę biegnącą ku wschodowi. Obwód zamknięto dość niestarannie, obejmując przyporę w południowo – zachodnim narożu murem o szerokości prawie 2 metrów.
W drugiej połowie XIV wieku przestrzeń wokół wieży prawdopodobnie stała się zbyt ciasna dla księcia i jego otoczenia. Powiększono ją zatem, zakładając plateau o wymiarach około 45 × 46 metrów, wyniesione o około 4 metry ponad teren otaczający budowlę. Przestrzeń tą otoczono nowym murem o zaoblonych narożnikach, z bramą od południowego – wschodu, czyli od strony miasta. Jego część ceglaną posadowiono na fundamencie z kamieni polnych, nadając w przyziemiu grubość 2,2 metra. We wschodnim fragmencie kurtyna muru zamkowego prawdopodobnie powiązana była z murem miejskim, poprzez arkadę przerzuconą nad fosą oddzielającą siedzibę książęcą od miasta lokacyjnego. Mur zwieńczony był gankiem straży przykrytym trójkątnym daszkiem (informacja z urbarza z 1578 roku) i najpewniej zaopatrzony w krenelaż. Prawdopodobnie na skutek przebudowy rozebrany został starszy mur oraz wieża mieszkalna.
Gotyckie skrzydło mieszkalne wzniesione zostało zapewne wzdłuż północnego odcinka obwodu. Prawdopodobnie był to prostokątny w rzucie budynek nakryty dachem dwuspadowym krytym dachówką, ujęty dwoma trójkątnymi szczytami o nieznanej artykulacji. Pozostała zabudowa dziedzińca o charakterze gospodarczo – pomocniczym musiała być drewniana.
Pod koniec XIV wieku wjazd na dziedziniec został wzmocniony wieżą bramną, założoną na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 6,5 × 7,8 metra. Jej narożniki od strony fosy ujęto w parę przekątniowych przypór, a otwór wjazdu o nieznanym wykroju znajdował się najprawdopodobniej od południowego – wschodu. Zamykany był najpewniej wrotami oraz zwodzoną częścią mostu, którego przeciwwaga mogła mieścić się we wnętrzu przyziemia wieży (na takie rozwiązanie wskazują starannie ukształtowana spoina uchwycona w dolnych partiach murów oraz lokalizacja progu otworu bramnego).
W drugiej ćwierci XVI wieku wzdłuż wschodniego odcinka muru wzniesiono budynek tzw. Lamusa o funkcji magazynowo-gospodarczej. Został on zbudowany na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 11,8 × 25,3 metra. Do jego pozbawionego podziałów wnętrza, można się było dostać przez trzy otwory wejściowe od strony dziedzińca. Miały one zapewne wykrój prostokątny i ujęto je w obramienia o nieznanej dziś formie. W północnej części budynku, przy załamaniu obwodu obronnego, zlokalizowano niewielką kazamatę z dwoma wąskimi, kluczowymi otworami strzelniczymi. Bryłę Lamusa nakryto wysokim dachem dwuspadowym założonym w osi północ – południe, osadzonym na dwóch szczytach. W związku z budową konstrukcji wiązarów dachowych rozebrano zapewne górną partię kurtyny średniowiecznego muru z gankiem obrońców oraz blankowaniem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się przede wszystkim fragmenty wschodnich i południowych murów obwodowych, pozostałości dwóch skrzydeł zamku i fundamenty wieży bramnej, którą niedawno odbudowano w bezstylowej formie z drewnianą galerią i dachem namiotowym. Wzdłuż wschodniej ściany obwodu położony jest parterowy budynek gospodarczy, tzw. Lamus, powstały w drugiej ćwierci XVI wieku, a przebudowany w XVII stuleciu, gdy wprowadzono w nim trzykondygnacyjny układ wnętrz. Po stronie południowej zlokalizowane są relikty drugiego skrzydła z XVI wieku, natomiast pomiędzy budynkami zlokalizowany jest dziedziniec skrywający relikty dawnej wieży mieszkalnej. Ponadto w narożniku południowo – wschodnim kurtyny zachowały się relikty północnego ościeża dużego otworu, prawdopodobnie bramy zamkowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Dwie Wieże − zamek książęcy w Koźlu od 2. połowy XIII do początków XX wieku [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.