Historia
Pierwszy zamek krzyżacki w Kowalewie Pomorskim powstał około 1231 roku. Najprawdopodobniej była to budowla drewniano – ziemna, która w latach 1262 i 1269–1273 skutecznie broniła przed najazdami Litwinów, Bartów i Jaźwingów. Dwa lata później Krzyżacy nadali podgrodowej osadzie prawa miejskie, lecz po zniszczeniu miasta i pierwszej warowni przez Tatarów w 1286 roku, prawdopodobnie dokonano kolejnej lokacji na prawie chełmińskim. Od 1278 roku Kowalewo było siedzibą komtura. Pierwszym został wówczas niejaki Rudolf, a dziesięć lat później Arnold Kropf, któremu przypisuje się rozpoczęcie budowy murowanego zamku. Prace zakończono w czasach wielkiego mistrza Gotfryda Hohenlohe, mniej więcej w 1290 lub 1303 roku.
Podczas wojny polsko – krzyżackiej w 1330 roku zamek oblegało rycerstwo polskie pod dowództwem Władysława Łokietka. Jednak z powodu braku silnego sprzętu oblężniczego nie został zdobyty. W 1410 i 1422 roku obsadzany był przejściowo przez wojska króla Władysława II Jagiełły, lecz zawsze wracał z powrotem w ręce krzyżackie. Dopiero po wojnie trzynastoletniej znalazł się w granicach Polski i od 1466 roku został siedzibą starostów grodowych oraz miejscem sądów grodzkich województwa chełmińskiego. Uszkodzony w czasie wojen szwedzkich w XVII wieku popadł w ruinę. Ostatecznie rozebrany został przez władze pruskie około połowy XIX wieku.
Architektura
Zamek ulokowano na wysokim brzegu jeziora, w sąsiedztwie wąskiego przesmyku. Prawdopodobnie składał się on z kilku skrzydeł wokół wewnętrznego dziedzińca i trzech obwiedzionych murami przedzamczy. Wjazd znajdował się w przedzamczu południowym i prowadził przez most ponad fosą. Przedzamcze to miało kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 115 x 60 metrów, którego mury obronne wzmocnione były narożną, czworoboczna basztą po stronie zachodniej i basztą wykuszową w kurtynie południowej. Dalej na północ znajdowało się przedzamcze środkowe o kształcie w planie trapezu o bokach długości około 60–70 metrów. W południowym narożniku posiadało ono niewielką ośmioboczną wieżę na czworobocznej podstawie. Prawdopodobnie flankowała ona wjazd z miasta na przedzamcze południowe, a z niego na środkowe. Po północnej stronie umieszczono oddzielony fosą zespół trzeciego, zachodniego przedzamcza i zamku górnego. Zarówno przedzamcze zachodnie jak i dom konwentu otaczał wspólny obwód muru, a oba elementy nie były rozdzielone fosą. Od strony północnej zamek górny chroniły dwie półcylindryczne baszty w murze parchamu. W którejś z kurtyn muru znajdowała się także większa wieża, o której wspominają nowożytne lustracje, jednak jej dokładne położenie nie jest znane. Wspomniane wyżej mury przedzamczy zostały wzniesione do wysokości kilku metrów z kamienia, a wyżej z cegły. Zabudowę wewnętrzną stanowiły zapewne drewniane budynki gospodarcze, wiadomo także, iż na którymś przedzamczu znajdował się budynek lub pomieszczenie dla gości zakonu.
Główny konwentualny zamek został wzniesiony na planie kwadratu o wymiarach 45×45 metrów, z cegły na kamiennej podmurówce. Wjazd do niego prowadził od strony południowej z przedzamcza środkowego, przez szyję bramną. Od strony północnej, nad brzegami jeziora znajdował się dansker, oparty na masywnym, zdobionym blendami i fryzami filarze o wymiarach 4 x 8,75 metra. Jego górny ganek był drewniany lub szachulcowy. Zamek najprawdopodobniej nie posiadał wieży głównej – bergfriedu, nie był także zaopatrzony w ryzalitowe wieżyczki narożne, ani nie miał murowanych krużganków, choć komunikację od strony dziedzińca zapewniały zapewne drewniane ganki. Wydaje się jednak prawdopodobne, że narożniki domu konwentu akcentowały ustawione na murach wieżyczki, podobne do znajdujących się niegdyś na zamku w Golubiu. Nie jest niestety znany podział wewnętrzny budowli, wiadomo jedynie, iż w skrzydle południowym mieściła się kaplica (zapewne w części wschodniej skrzydła) i prawdopodobnie refektarz. Było to główne skrzydło zamku, podpiwniczone za wyjątkiem przejazdu bramnego, którego nie umieszczono jednak na osi budynku, ale przesunięto w kierunku zachodnim. Wymusił to układ przedzamcza, przesuniętego w stosunku do zamku wysokiego na zachód. Nie jest pewne jakie wnętrza mieściły się w podpiwniczonym skrzydle zachodnim, być może na piętrze znajdowało się tam dormitorium. W skrzydłach północnym i wschodnim mieściły się natomiast najpewniej pomieszczenia gospodarcze – kuchnia, browar i piekarnia. Skrzydło północne było w całości podpiwniczone, natomiast wschodnie jedynie w części północnej. Skrzydła otaczały wybrukowany dziedziniec o szerokości około 19 metrów. Ich elewacje, podobnie jak lica filaru gdaniska i sąsiedni kościół parafialny, były prawdopodobnie zdobione blendami.
Z końca XIV wieku pochodzą informacje mówiące o zamkowej kuchni, piekarni, szatni, infirmerii, piwnicach oraz strychach, w których zmagazynowane były m.in. wino, miód, piwo, naczynia, obrusy i ręczniki. W 1411 roku wspomniano również karwan, dwór bydlęcy i magazyn na sprzęt rolniczy, w którym składowano m.in. wiertaki, przebijaki, siekiery czy koła. W kolejnych wizytacjach z lat 1416–1446 wymieniono również kościół ze sprzętami liturgicznymi, a w 1421 roku inwentaryzator wspomina piwnicę wójta, słodownię, warzelnię piwa, piekarnię oraz budynek w którym przechowywano mąkę. Z zachowanego inwentarza zamkowego z 1436 roku wiadomo z kolei, że na którymś przedzamczu znajdowała się m.in. kuźnia, prochownia, spichlerze, chlewnie, obory, warsztat kuszniczy oraz stajnie i ogród winny.
Całość zamku otoczona była od południa, wschodu i zachodu fosą z obmurowanymi brzegami, a od północy dostępu broniły wody jeziora. Po wschodniej stronie znajdowało się miasto, którego obwarowania sprzężone były z zamkiem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie fragmenty murów przyziemia i filar gdaniska o niepełnej wysokości, dochodzącej obecnie do 14,5 metra. Czytelne są także fragmenty murów obronnych przedzamczy, zwłaszcza południowego, choć zachowały się tylko ich dolne partie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Wiewióra M., Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomości Konserwatorskie”, 45/2016.