Historia
Pierwszy zamek krzyżacki w Kowalewie Pomorskim powstał około 1231 roku, po tym gdy zakonnicy przejęli miejscowy gród, wspomniany w dokumencie nadania księcia Konrada Mazowieckiego biskupowi Chrystianowi z 1222 roku („quondam castrum Kovalewo”). Najprawdopodobniej najstarsza krzyżacka budowla była jeszcze konstrukcją drewniano – ziemną, powstałą po adaptacji starszego grodu. Pomimo tego musiała posiadać znaczne walory obronne, bowiem w latach 1262 i 1269–1273 skutecznie broniła się przed najazdami Litwinów, Bartów i Jaćwingów. W czasie walk z 1270 roku krzyżacki brat Arnold Kropf zabić miał przywódcę Prusów Diwana, zaś zamek miał zostać obroniony jedynie przez trzech braci i kilku zbrojnych.
Między 1272 a 1275 rokiem Kowalewo stało się siedzibą komtura, przy czym pierwszym znanym z imienia był niejaki Rudolf, odnotowany w źródłach pisanych w 1278 roku, po którym urząd przejął wspomniany powyżej Arnold Kropf. Ponadto w 1275 roku Krzyżacy nadali podgrodowej osadzie prawa miejskie, lecz po zniszczeniu Kowalewa i pierwszego zamku przez Tatarów w 1286 roku, zapewne pod koniec XIII wieku dokonano kolejnej lokacji na prawie chełmińskim. Prawdopodbnie w okresie tym podjęto też budowę murowanego zamku, który zlokalizowano na nowym miejscu. Prace budowlane przypuszczalnie rozpoczęto w czasach wielkiego mistrza Gottfrieda Hohenlohe, urzędującego między 1297 a 1303 rokiem, a do wznoszenia zamku i miejskiego kościoła zatrudniono ten sam warsztat budowlany (podobne rozmiary cegieł, formy kształtek, kształty blend). Roboty realizowane były jeszcze w pierwszej ćwierci XIV wieku i musiały być zaawansowane, albo nawet ukończone w 1330 roku, kiedy to podczas wojny polsko – krzyżackiej zamek oblegało rycerstwo polskie pod dowództwem Władysława Łokietka. Z powodu braku sprzętu oblężniczego oraz ze względu na silne fortyfikacje nie został on wówczas zdobyty.
Źródła pisane końca XIV wieku pozostawiły informacje o zamkowej kuchni, piekarni, szatni, infirmerii, piwnicach oraz strychach, w których zmagazynowane były m.in. wino, miód, piwo, naczynia, obrusy i ręczniki. W 1411 roku wspomniano karwan, dwór bydlęcy i magazyn na sprzęt rolniczy, w którym składowano m.in. wiertaki, przebijaki, siekiery czy koła. W kolejnych wizytacjach z lat 1416-1446 wymieniono również kaplicę ze sprzętami liturgicznymi, a w 1421 roku inwentaryzator wspominał piwnicę wójta, słodownię, warzelnię piwa, piekarnię oraz budynek w którym przechowywano mąkę. W inwentarzu zamkowym z 1436 roku odnotowano z kolei, że na którymś przedzamczu znajdowała się m.in. kuźnia, prochownia, spichlerze, chlewnie, obory, warsztat kuszniczy oraz stajnie i ogród winny.
W 1410 roku, w trakcie wojny polsko – krzyżackiej, zamek w Kowalewie zajęty został przez rycerzy Nicholasa von Pfeilsdorf (Mikołaja z Pilewic) i Hansa Polcke (Jana z Pułkowa). Następnie król Władysław Jagiełło przekazał go w zarząd podkanclerzemu koronnemu Mikołajowi Trąbie, ale jeszcze w tym samym roku Kowalewo odbiły wojska krzyżackie komtura bałgijskiego. Planował on kolejne akcje ofensywne, niedoszłe jednak do skutku z powodu niechęci knechtów i zagranicznych rycerzy do najeżdżania ziemi dobrzyńskiej. Kolejny konflikt polsko – krzyżacki z 1414 roku spowodował spustoszenie ziem komturstwa. W 1422 roku, w trakcie wojny golubskiej, Krzyżacy prewencyjnie spalili miasto i wycofali się do zamku, który został oblężony przez polskie oddziały. Pomimo ostrzału domu konwentu i spalenia podzamcza, zamek pozostał jednak niezdobyty. Do zajęcia Kowalewa doszło dopiero w trakcie wojny trzynastoletniej, przy czym w trakcie walk spłonąć miało jedno z zamkowych skrzydeł. Na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku Kowalewo znalazło się w granicach Polski. Zostało obrane na siedzibę starostów grodowych oraz miejsce sądów grodzkich województwa chełmińskiego.
W XVI wieku zamek kowalewski utracił na znaczeniu. Najdalej w XVII wieku podupadł, a co więcej został częściowo zniszczony w czasie wojny polsko – szwedzkiej z lat 1655-1660. Lustracja z 1664 roku odnotowała zrujnowaną wieżę, w której niegdyś miało znajdować się więzienie, natomiast wzmianka z 1670 roku wspomniała dobrze jeszcze zachowaną kaplicę zamkową. Pomieszczenia mieszkalne najdalej do XVIII stulecia zostały porzucone. Część średniowiecznej cegły z zamku wykorzystano w 1830 roku do budowy drogi, natomiast pozostałe partie budowli rozebrane zostały przez władze pruskie po połowie XIX wieku, celem wzniesienia kościoła ewangelickiego i domu parafialnego.
Architektura
Zamek ulokowano na wysokim brzegu jeziora, w sąsiedztwie wąskiego przesmyku, pomiędzy dwoma rynnowymi jeziorami, przy ważnym szlaku z Torunia do Lubawy. Główna część zamku od południa sąsiadowała z dwoma rozległymi podzamczami, a od południowego – wschodu z obwarowanym miastem, którego kościół parafialny znajdował się na wysokości środkowego podzamcza. Po stronie zachodniej zamek górny posiadał trzecie, najmniejsze podzamcze. Wszystkie one od południa, wschodu i zachodu chronione były nawodnionymi fosami z obmurowanymi brzegami, szerokimi na około 17 metrów. Po stronie północnej dostępu do zamku broniły wody jeziora. Obwarowania miasta sprzężone były z murem parchamu zamku górnego i murem podzamcza południowego. Całe założenie zajmowało rozległy obszar o długości około 300 metrów na linii północ – południe i około 100 – 150 metrów szerokości na linii wschód – zachód. Mury zamkowe wzniesione zostały do wysokości kilku metrów z wiązanego zaprawą kamienia, a wyżej z cegły układanej w wątku gotyckim.
Wjazd do kompleksu zamkowego znajdował się na terenie przedzamcza południowego. Miało ono kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 118 x 58 metrów, którego mury obronne wzmocnione były narożną, czworoboczną basztą po stronie zachodniej i basztą wykuszową na odcinku południowym. Baszta narożna nie była wysunięta przed sąsiednie kurtyny, a jej boki miały od 7 do 9 metrów długości. Wejście do niej znajdowało się na poziomie piętra i nie było dostępne bezpośrednio z murów obronnych. Budowla ta posiadała więc ograniczone możliwości obronne, zwłaszcza w kwestii ostrzału flankowego. Odmienne cechy posiadała otwarta baszta południowa, która była wysunięta przed kurtyny w stronę fosy. Jej niesymetryczne położenie na terenie podzamcza wskazywałoby, że była dostosowana do rozmieszczenia wykuszowych baszt miejskich, znajdujących się w murze będącym przedłużeniem południowej kurtyny przedzamcza. Prawdopodbnie w zachodniej części południowego podzamcza znajdowała się brama, być może o wieżowej formie, drugi zaś wjazd prowadził od strony miasta, poprzez zwodzony most nad fosą. Wjazd z podzamcza południowego na północne odbywał się jedynie przez mur rozdzielający obie te części, nie było bowiem na tym odcinku fosy.
Przedzamcze środkowe posiadało w planie kształt trapezu o bokach długości od 58 do 77 metrów. W południowym narożniku, na styku z podzamczem południowym, posiadało ono niewielką ośmioboczną wieżę na czworobocznej podstawie. Prawdopodobnie flankowała ona wjazd z miasta na przedzamcze południowe, a z niego na środkowe. Trzecie, zachodnie przedzamcze przy zamku górnym, o bokach długości od 42 do 52 metrów, oddzielone było od południowego nawodnioną fosą. Na zamek górny początkowo było otwarte, ale jeszcze w czasach krzyżackich obie części rozdzielono nieobmurowanym przekopem o szerokości jedynie 2,5 metra i cienkim murem. Zarówno przedzamcze zachodnie jak i dom konwentu otaczał wspólny obwód muru, przy zamku górnym tworzącym parcham. Narożnik północno – zachodni zajmowała czworoboczna wieża, zapewne tożsama z wieżą z więzieniem o której wspominały nowożytne lustracje. Kolejna podobna wieża znajdować się mogła symetrycznie w narożniku północno – wschodnim parchamu. U podnóża północnej skarpy zamek osłaniał jeszcze jeden, zewnętrzny mur obronny biegnący wzdłuż brzegu jeziora. Niegdyś uważano, iż w jego narożnikach znajdowały się dwie podkowiaste półbaszty, ale w narożniku północno – zachodnim odkryto relikty jedynie przypory.
Zabudowę wewnętrzną podzamczy zapewne w większości stanowiły drewniane lub szachulcowe budynki gospodarcze, mieszczące między innymi kuźnię, prochownię, wozownię, łaźnię, spichlerze, chlewy, obory, szopy pełniące rolę magazynową, warsztat kuszniczy oraz stajnie, a także umieszczony między nimi ogród winny. Wiadomo również, iż na którymś przedzamczu znajdował się budynek lub pomieszczenie dla gości zakonu. Być może funkcję tą pełnił dom przy południowym murze obwodowym dziedzińca zachodniego, posiadający wymiary około 4,5 x 10 metrów, wyposażony w prostokątny aneks od południa. Jego nadziemną kondygnację wykonano najpewniej w konstrukcji szachulcowej. Kolejny budynek znajdował się po stronie zachodniej. Było on konstrukcji szachulcowej, o wymiarach 10-11 x 22 metry.
Zamek górny, a więc dom konwentu, składał się z czterech skrzydeł o szerokości około 13 metrów, rozłożonych wokół wewnętrznego, brukowanego dziedzińca o wymiarach około 19 x 19 metrów. Wzniesiony był na planie kwadratu o wymiarach 45 x 45 metrów, z cegły na kamiennej podmurówce. Wjazd do niego prowadził od strony południowej z przedzamcza środkowego, przez szyję bramną. Od strony północnej, nad brzegami jeziora znajdował się dansker, oparty na masywnym, zdobionym ostrołucznymi blendami i tynkowanymi fryzami filarze o wymiarach 4 x 8,75 metra. Jego górny ganek był drewniany lub szachulcowy. Nie mógł mieć formy murowanych arkad, ale raczej poziomego korytarza, zakończonego nad jeziorem gankiem wysuniętym na kroksztynach. Zamek górny najprawdopodobniej nie posiadał wieży głównej – bergfriedu, nie był także zaopatrzony w ryzalitowe wieże narożne, ani nie miał murowanych krużganków, choć komunikację od strony dziedzińca zapewniały zapewne drewniane ganki. Prawdopodobnie narożniki domu konwentu akcentowały ustawione na murach wieżyczki, podobne do znajdujących się niegdyś na zamku w Golubiu. Elewacje zewnętrzne, podobnie jak lica filara gdaniska i sąsiedniego kościoła parafialnego, były prawdopodobnie zdobione blendami.
Wewnętrzny układ domu konwentu przypuszczalnie zgodny był z typowym dla Krzyżaków podziałem na magazynowe piwnice, gospodarcze przyziemie, mieszkalno – reprezentacyjne piętro i poddasze o funkcji magazynowo – obronnej. Głównym skrzydłem była część południowa zamku, podpiwniczona za wyjątkiem przejazdu bramnego, którego nie umieszczono na osi budynku, ale przesunięto w kierunku zachodnim. Wymusił to układ przedzamcza, przesuniętego w stosunku do zamku wysokiego na zachód. Niesymetryczny układ przelotu bramnego uniemożliwił powtórzenie podziału wnętrz z parteru na piętrze, podobnie jak na zamku w Malborku czy Lochstedt. W skrzydle południowym na piętrze mieściła się kaplica, zapewne usytuowana w części wschodniej, by prezbiterium było zorientowane względem stron świata. Ponadto na piętrze skrzydła południowego zapewne znajdował się refektarz, ogrzewany piecem, którego doglądać miał strażnik przy bramie. W skrzydłach północnym i wschodnim najpewniej mieściły się pomieszczenia gospodarcze, kuchnia, browar i piekarnia, zlokalizowane na poziomie przyziemia. Skrzydło północne było w całości podpiwniczone, natomiast wschodnie jedynie w części północnej. Nie jest pewne jakie wnętrza mieściły się w podpiwniczonym skrzydle zachodnim. Tradycyjnie przyziemie musiało być przeznaczone na cele gospodarcze, natomiast na piętrze być może znajdowało się dormitorium.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie niewielkie fragmenty zamku. Najwyższym elementem jest filar gdaniska (danskeru) o niepełnej, dochodzącej obecnie do 14,5 metrów wysokości. Czytelne są także fragmenty murów obronnych przedzamczy, zwłaszcza południowego z dwoma basztami, choć zachowały się tylko ich dolne, kamienne partie. Na terenie podzamcza środkowego przetrwały relikty wschodniej kurtyny i wielobocznej wieżyczki, dojrzeć również można pozostałości południowo – wschodniej części parchamu zamku górnego. Ponadto dość dobrze zachowała się fosa między zamkiem a kościołem, w terenie dostrzegalny jest również ślad fosy oddzielającej przedzamcze od zamku górnego. Nie zachowały się natomiast żadne relikty domu konwentu i murów przedzamcza zachodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Układ przestrzenny i architektura zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań z lat 2013–2016, „Studia i materiały z dziedzictwa kulturowego Torunia i regionu”, tom 3, Toruń 2020.
Wasik B., Wiewióra M., Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomości Konserwatorskie”, 45/2016.