Historia
Początki miasta związane były z krzyżackim zamkiem, budowanym od końca XIII wieku, po przeniesieniu komturii ze starszej strażnicy, którą zakonowi nadał w 1231 roku biskup Chrystian. Pierwsze prawa miejskie Kowalewo (niem. Schönsee) uzyskać miało w 1275 roku, jednak osadę już w 1286 roku zniszczyli Tatarzy i w 1298 roku trzeba było powtórzyć lokację miasta. Prawdopodobnie niedługo później, na początku XIV wieku, Kowalewo powiększono po stronie południowej, nadając mu bardziej regularny obrys, a następnie rozpoczęto budowę miejskich murów obronnych. Prace nad nimi prowadziły te same warsztaty budowlane, które zatrudniono do wznoszenia zamku i kościoła parafialnego, zaopatrywane z cegielni, która dostarczała materiał budowlany do wszystkich tych trzech inwestycji. Budowę murów zakończono przed połową XIV wieku. Zapewne posiadały one już znaczną wartość militarną w 1330 roku, kiedy to podczas wojny polsko – krzyżackiej Kowalewa nie udało się zdobyć wojskom Władysława Łokietka.
W 1410 roku miasto podzieliło losy zamku, zajętego przez rycerzy Nicholasa von Pfeilsdorf (Mikołaja z Pilewic) i Hansa Polcke (Jana z Pułkowa), następnie przekazanego przez króla Władysława Jagiełłę w zarząd podkanclerzemu koronnemu Mikołajowi Trąbie, ale jeszcze w tym samym roku odbitego przez wojska krzyżackie komtura bałgijskiego. W 1422 roku, w trakcie wojny golubskiej, Krzyżacy prewencyjnie spalili miasto i wycofali się do zamku. Kolejne zniszczenia obwarowania miejskie ponieść mogły na początku wojny trzynastoletniej, w trakcie walk o zamek. Ostatecznie na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku Kowalewo znalazło się w granicach Polski.
W XVI wieku miejskie mury obronne Kowalewa, podobnie jak zamek, zapewne utraciły na znaczeniu wojskowym, ale mogły być jeszcze wykorzystywane do kontroli ludzi przybywających do Kowalewa lub poboru podatków. W latach 1655-1660 mogły zostać uszkodzone w czasie wojny polsko-szwedzkiej. W XVIII i XIX stuleciu, w związku z rozwojem miasta i całkowitą utratą znaczenia, zostały niemal całkowicie rozebrane.
Architektura
Średniowieczne miasto założono na południowym brzegu jeziora, w sąsiedztwie wąskiego przesmyku. Od zachodu sąsiadowało z zamkiem krzyżackim i jego rozległymi podzamczami, dlatego najbardziej zagrożonymi fragmentami była część południowa i krótki odcinek wschodni. Kowalewo posiadało niezbyt regularny układ zabudowy, zapewne będący wynikiem jego burzliwych początków oraz koniecznością dostosowania się do linii brzegowej. Przez całą długość miasta przebiegał szeroki plac rynkowy, na zachodzie zamknięty bryłą kościoła parafialnego św. Mikołaja i ogrodzonym cmentarzem. Młodsza południowa część miasta miała zapewne bardziej luźną zabudowę z licznymi ogrodami i sadami sięgającymi obwarowań miejskich, niż zwarta, owalna w planie część starsza, być może pochodząca jeszcze z czasów pierwszej lokacji.
Obwarowania miejskie wzniesiono z wielkich otoczaków granitowych, z charakterystycznymi warstwami wyrównawczymi z pełnych cegieł ułożonych główkami do lica. Jedynie ich górna część wykańczana była w całości wypalaną cegłą. Opasywały miasto nieregularnym czworobokiem, otoczonym nawodnioną, a miejscami suchą fosą. Od strony północnej, południowej i wschodniej obwód wzmocniono szeregiem regularnie rozmieszczonych czworobocznych baszt wykuszowych. Nie było ich jedynie od strony zachodniej, gdzie miasto graniczyło z podzamczami zamku krzyżackiego oraz z kościołem św. Mikołaja i od północnego – zachodu gdzie usytuowano zamek górny. Co ciekawe rozmieszczenie baszt miejskich wpłynęło na rozstaw baszt południowego podzamcza, którego baszta południowa nawiązywała do odległości między basztami miejskimi, a przez to była niesymetrycznie umieszczona w obrębie muru samego podzamcza. Powiązanie murów miejskich z zamkowymi utworzyło więc jeden zwarty zespół obronny.
Newralgicznego ze względów obronnych południowego narożnika miasta broniła baszta zamknięta, cylindryczna. Wejście do niej znajdowało się około 3 metry nad poziomem gruntu, gdzie wiodło przez odcinkowo zamknięty otwór. Baszta cylindryczna obustronnie występowała przed sąsiednie kurtyny, w odróżnieniu od baszt wykuszowych, wysuniętych jedynie w przedpole. Baszta narożna była też zapewne wyższa od wykuszowych, które prawdopodobnie nie sięgały wiele wyżej niż mury obronne lub były nawet z nimi równe. Ostrzał prowadzono z niej za pomocą szczelinowych, rozglifionych do wnętrza otworów.
Do miasta prowadziły dwie główne bramy: od południa Toruńska, a od północy Brodnicka, usytuowana dość nietypowo w narożniku miasta, gdzie otwierała się na drogę wiodącą do kościoła farnego i narożnika placu rynkowego. Brama Toruńska natomiast łączyła się z prostą, długą ulicą otwartą mniej więcej na środek rynku. Dodatkowo na zamek wiodła furta Zamkowa, a w północno – wschodniej części obwodu umieszczono bramę Wodną, ułatwiającą komunikację z brzegiem jeziora. Dwie główne bramy miejskie przypuszczalnie miały formę wieżową, z przejazdami w przyziemiu.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się narożna cylindryczna baszta oraz fragment muru przy ul. Fosa Jagiellońska. Ten ostatni jest już jednak fragmentem najdalej na południe wysuniętego podzamcza zamkowego. Baszta cylindryczna nie zachowała się w pełnej wysokości, ale widoczny jest otwór wejściowy oraz kilka szczelinowych strzelnic. Pośród zabudowy miasta warto zwrócić uwagę na XIV-wieczny kościół farny św. Mikołaja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Wasik B., Zamek, kościół i mury miejskie w Kowalewie Pomorskim – kwestia czternastowiecznych warsztatów budowlanych, „Biuletyn Historii Sztuki”, LXXIX, 1/2017.
Wasik B., Wiewióra M., Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomości Konserwatorskie”, 45/2016.