Historia
Pierwszy kościół w Kowalewie Pomorskim (Schönsee) wybudowany został zapewne w czwartej ćwierci XIII wieku, po założeniu miasta w 1275 roku. Murowana, gotycka budowla wzniesiona została w drugiej ćwierci XIV wieku, w okresie największej aktywności budowlanej na terenie wsi i miast zakonu krzyżackiego. Być może jego zachodnia część została przedłużona na nieco późniejszym etapie, przypuszczalnie jeszcze w XIV wieku.
Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół został gruntownie odnowiony i wewnątrz zbarokizowany. Otrzymał kaplicę od południa i drewnianą wieżyczkę po stronie zachodniej, przez co częściowo zniszczeniu uległ gotycki szczyt. Około 1900 roku zwieńczenie szczytu wschodniego przebudowano i zmieniono na neogotyckie, a od północy przebudowana została zakrystia.
Architektura
Kościół powstał jako prosta, lecz bardzo długa (12,9 x 37,5 metrów), jednonawowa budowla, nie posiadająca wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, a jedynie zakrystię po wschodniej stronie ściany północnej. Usytuowano go w północno – zachodniej części miasta, na krańcu podłużnego rynku, a zarazem w linii muru który oddzielał Kowalewo od zamku krzyżackiego. Teren kościoła w średniowieczu otoczony był owalnym obwodem muru, który ograniczał miejsce zajmowane przez przykościelny cmentarz.
Ściany kościoła wymurowane zostały z dużej cegły gotyckiej. Pierwotnie nie były podparte żadną przyporą, ale ożywione profilowanym cokołem i gzymsem koronującym oraz po stronie południowej rzędem międzyokiennych, ostrołukowych blend. Blendy utworzono też na elewacji północnej, ale już bez okien. W ścianie wschodniej osadzono jedno duże, ostrołuczne okno, wchodzące wysoko w partię szczytu, flankowane przez tynkowane płyciny. Sam szczyt utworzono siedmioosiowy, wypełniony długimi i wąskimi, profilowanymi blendami. Szczyt zachodni także podzielono ostrołucznymi blendami na siedem osi. Podobno pierwotnie miał mieć formę schodkową z fialami w narożach poszczególnych podestów. W ścianie południowej, od strony rynku, umieszczono dwa portale ostrołukowe z podwójnymi uskokami. Gotycki portal ostrołukowy z bocznymi ceglanymi wałkami znalazł się także na osi szczytu zachodniego i w wejściu z nawy do zakrystii. Wnętrze pierwotnie przykryte było drewnianą kolebką, ze względu na wysokie okno wschodnie.
Kościół typologicznie należał do grupy podłużnych, pozbawionych przypór budowli salowych, z długimi rzędami blend i okien, choć w Kowalewie ich układ był mniej rygorystyczny w aranżacji i bardziej delikatny w szczegółach. Podobnie wybudowano wiele wiejskich kościołów parafialnych na terenie państwa krzyżackiego, dla których Kowalewo mogło być punktem wyjścia (np. Ostrowite, Żmijewo).
Stan obecny
Pierwotny układ przestrzenny i bryła kościoła zostały częściowo zatarte poprzez dobudowanie nowożytnej wieży nad fasadą zachodnią i kaplicy po stronie południowej. Odnowiona została także korona murów obwodowych z gzymsem pod okapem dachu oraz górna część szczytu wschodniego, a zakrystia przebudowana. Ponadto jeden z portali południowych jest obecnie zamurowany, dostawiono kilka przypór wzmacniających mury od północy, szczyt zachodni uszkodziła budowa wieży, a wnętrze ma dziś wystrój barokowy. We wnęce podokiennej szczytu wschodniego, w dolnej strefie, widoczne są ślady polichromii, zapewne z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.