Historia
Pierwszy kościół w Kowalewie Pomorskim (Schönsee) zaczęto budować zapewne pod koniec XIII wieku, po ponownym założeniu miasta w 1298 roku, które kilkanaście lat wcześniej zniszczone zostało przez Tatarów. Murowana, gotycka budowla wznoszona była w pierwszej ćwierci XIV wieku, w okresie największej aktywności budowlanej na terenie wsi i miast zakonu krzyżackiego. Prace nad kościołem zapewne prowadziły te same warsztaty budowlane, które pracowały też nad sąsiednim zamkiem i miejskimi murami obronnymi. Być może zachodnia część świątyni została przedłużona na nieco późniejszym etapie, ale przypuszczalnie jeszcze w XIV wieku.
Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół został gruntownie odnowiony i wewnątrz zbarokizowany. Otrzymał kaplicę od południa i drewnianą wieżyczkę po stronie zachodniej, przez co częściowo zniszczeniu uległ gotycki szczyt. Około 1900 roku zwieńczenie szczytu wschodniego przebudowano i zmieniono na neogotyckie, a od północy przebudowana została zakrystia.
Architektura
Kościół powstał jako prosta, lecz bardzo długa (12,9 x 37,5 metrów), jednonawowa i bezwieżowa budowla, nie posiadająca wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, a jedynie zakrystię po wschodniej stronie ściany północnej. Usytuowano go w północno – zachodniej części miasta, na krańcu podłużnego rynku, a zarazem w pobliżu linii muru, który oddzielał Kowalewo od zamku krzyżackiego. Teren kościoła w średniowieczu otoczony był owalnym w planie ogrodzeniem, który ograniczał miejsce zajmowane przez przykościelny cmentarz.
Ściany kościoła wymurowane zostały z dużej cegły gotyckiej. Pierwotnie nie były podparte żadną przyporą, ale ożywione profilowanym cokołem, tynkowanym fryzem i gzymsem koronującym, a także po stronie południowej rzędem międzyokiennych, ostrołukowych blend. Blendy utworzono też na elewacji północnej, ale już bez okien. W ścianie wschodniej osadzono jedno duże, ostrołuczne okno, wchodzące wysoko w partię szczytu, flankowane przez tynkowane płyciny. Okna oraz blendy udekorowano profilowanymi ościeżami utworzonymi z kształtek wałkowych, lancetowatych i sfazowanych. Szczyt wschodni utworzono siedmioosiowy, wypełniony długimi i wąskimi, profilowanymi blendami. Szczyt zachodni także podzielono ostrołucznymi blendami na siedem osi, ale uzyskał on nieco skromniejszą formę niż szczyt nad ważniejszym ze względów liturgicznych prezbiterium (brak profilowań blend). Podobno pierwotnie miał mieć formę schodkową z fialami w narożach poszczególnych podestów.
W ścianie południowej korpusu kościoła, od strony rynku, umieszczono dwa portale ostrołukowe z podwójnymi uskokami. Jeden z nich przeznaczony był dla wszystkich wiernych, drugi natomiast, wschodni, wykorzystywany był zapewne przez plebana. Gotycki portal ostrołukowy z bocznymi ceglanymi wałkami znalazł się także na osi szczytu zachodniego i w wejściu z nawy do zakrystii. Wnętrze pierwotnie przykryte było drewnianą kolebką, ze względu na wysokie okno wschodnie.
Kościół typologicznie należał do grupy podłużnych, pozbawionych przypór budowli salowych, z długimi rzędami blend i okien, choć w Kowalewie ich układ był mniej rygorystyczny w aranżacji i bardziej delikatny w szczegółach. Podobnie wybudowano wiele wiejskich kościołów parafialnych na terenie państwa krzyżackiego, dla których Kowalewo mogło być punktem wyjścia (np. Ostrowite, Żmijewo).
Stan obecny
Pierwotny układ przestrzenny i bryła kościoła zostały częściowo zatarte poprzez dobudowanie nowożytnej wieży nad fasadą zachodnią i kaplicy po stronie południowej. Zakrystia została przebudowana, korona murów obwodowych z gzymsem pod okapem dachu jest odnowiona, podobnie jak górna część szczytu wschodniego, zrekonstruowana zapewne niezbyt poprawnie na początku XX wieku. Ponadto jeden z portali południowych jest obecnie zamurowany, dostawiono kilka przypór wzmacniających mury od północy, szczyt zachodni uszkodziła budowa wieży, a wnętrze ma dziś wystrój barokowy. Tynkowany pas fryzowy zachował się jedynie od zachodu. We wnęce podokiennej szczytu wschodniego, w dolnej strefie, widoczne są ślady polichromii, zapewne z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Wasik B., Zamek, kościół i mury miejskie w Kowalewie Pomorskim – kwestia czternastowiecznych warsztatów budowlanych, „Biuletyn Historii Sztuki”, LXXIX, 1/2017.