Historia
Pierwszy kościół w Koszalinie zapewne zbudowany został po założeniu miasta przez biskupa kamieńskiego w 1266 roku. Już rok później wzmiankowany był w źródłach pisanych pleban o imieniu Mikołaj, natomiast w 1278 i 1279 roku odnotowano sam kościół w związku z przekazaniem prawa patronatu dla klasztoru cysterek koszalińskich.
Gotycki kościół Mariacki wzniesiono w latach 1300-1333 staraniem rozrastającego się miasta oraz klasztoru cysterek. Dla potrzeb budowy murów miejskich utworzono w pobliżu miasta siedem pieców do wypalania cegły, wykorzystujących miejscowe złoża gliny. Wydaje się prawdopodobne, że po ukończeniu prac nad obwarowaniami, z tych samych źródeł pochodziły cegły na budowę kościoła, uzyskały one bowiem zbliżone lub identyczne rozmiary.
W średniowieczu kościół był główną świątynią miejską o funkcji fary, pozostającą pod opieką bractw cechowych, które łącznie z bogatymi rodami mieszczańskimi fundowały w kościele liczne kaplice. Do 1534 roku zarządzali nim katolicy, a następnie przez ponad czterysta lat społeczność protestancka. Zmiana ta spowodowała pierwsze nowożytne przekształcenia kościoła, głównie wystroju i wyposażenia wnętrza, w związku z odmiennymi wymaganiami nowej liturgii.
Kościół przetrwał okres nowożytny, pomimo licznych pożarów miasta jak również wojen (w 1504, 1718, 1760, 1812). Remonty prowadzono w 1585, 1667 i 1731 roku. W latach 1842-1845 i następnie w latach 80-tych XIX wieku został poddany renowacji, podczas której niestety zniszczono średniowieczne kaplice okalające nawy boczne, przekształcono zadaszenie i szczyty. Kolejna renowacja z lat 60-tych XX wieku usunęła nowożytne empory i tynki, przywróciła oryginalną wysokość dachu korpusu oraz odsłoniła oryginalne sklepienia, służki i gzymsy.
Architektura
Kościół usytuowano w obrębie bloku zabudowy przy północno – wschodnim narożniku rynku lokacyjnego miasta. Wzniesiono go z cegły o układzie wendyjskim z użyciem kamieni w podmurówce. Trzynawowa i czteroprzęsłowa bryła korpusu o układzie bazylikowym otrzymała wydzielone i nieco wydłużone prezbiterium, zamknięte na wschodzie pięciobocznie. Od zachodu usytuowano czterokondygnacyjną, masywną wieżę, szerszą od nawy głównej, pierwotnie flankowaną od północy i południa kaplicami. Po północnej stronie prezbiterium umieszczono dwie kaplice, a od południa zakrystię. Gotycką bryłę uzupełniały kaplice i kruchty przy nawach bocznych.
Za wyjątkiem wieży kościół opięty został przyporami, dwuuskokowymi przy nawach, trójuskokowymi przy prezbiterium, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, przy czym dwie z nich zastąpiły wieloboczne wieżyczki schodowe, umieszczone między trzecim i czwartym przęsłem korpusu. Całość prezbiterium i korpusu obiegł dekoracyjny fryz z kształtek ceglanych o motywach czteroliścia. Ponadto podział poziomy zewnętrznych elewacji utworzył wysunięty cokół oraz gzyms kapnikowy. Gzymsami rozdzielone zostały elewacje wieży, udekorowane gęsto rozmieszczonymi blendami o uskokowych krawędziach i różnorodnych zamknięciach. Po obu bocznych stronach wieży umieszczone zostały dwa profilowane otwory wejściowe zamknięte ostrołukami. Dodatkowo umieszczono jeszcze trzy mniejsze portale w ścianach naw bocznych.
Nawy, prezbiterium i kruchtę podwieżową ozdobiły sklepienia gwiaździste, w korpusie czteroramienne w pozostałych częściach wieloramienne. Ściany wzdłużne nawy głównej wsparto w dwóch rzędach na sześciu ośmiobocznych, masywnych filarach, symbolizujących postacie 12 apostołów. Zmiana ich kształtu z gęsto profilowanych przy łuku tęczowym na pozbawione profilowania w pozostałej części kościoła prawdopodobnie związana była ze zmianą koncepcji budowy w trakcie jej trwania. Filary wyznaczyły cztery prostokątne przęsła w nawie głównej i zbliżone do kwadratu w nawach bocznych. Pomiędzy filarami rozpięto profilowane arkady, osadzone na opaskach w strefie kapitelowej filarów. Ściany nawy głównej zaopatrzono w wiązki służek, wznoszące się na linii filarów, nisko nadwieszone na ceglanych wspornikach. System służek zastosowano również na ścianach obwodowych naw bocznych. Od poziomu parapetów tamtejszych okien poprowadzono przyścienne arkady, profilowane kształtką półwałkową i fazowaną. Pierwotnie w nawach bocznych znajdował się szereg kaplic, systematycznie dodawanych i ozdabianych przez całe średniowiecze.
W prezbiterium utworzono przęsło prostokątne oraz zamknięcie na planie wieloboku. Wewnętrzne elewacje podzielono gzymsem na dwie strefy: dolną o charakterze cokołu i górną z wielkimi oknami o gębko rozglifionych ościeżach. Podział horyzontalny przeprowadzono gzymsem umieszczonym u podstawy parapetów okiennych. Podział wertykalny elewacji utworzyły podtrzymujące sklepienie cylindryczne służki, osadzone na wspornikach z motywami głów, założone niżej niż w nawie głównej. Na nawę główną prezbiterium otwarto arkadą tęczy osadzoną na cokole, od strony korpusu trójuskokową, wykonaną z kształtki o profilu gruszkowym. Północną kaplicę przy prezbiterium otwarto na nawę boczną arkadą.
Stan obecny
Kościół zachowany jest w dobrym stanie i wciąż pełni funkcje liturgiczne. Należy do grupy bazylik środkowopomorskich (Darłowo, Słupsk, Białogard, Sławno) nawiązujących do korpusu katedry w Kamieniu Pomorskim i do kościoła cysterskiego w Pelplinie. Do czasów współczesnych nie przetrwały średniowieczne kaplice przywieżowe oraz przy nawach bocznych. Obecna zakrystia zbudowana została w XIX wieku kosztem pierwotnej, gotyckiej. Dużą zmianą w stosunku do oryginalnego wyglądu jest też utworzenie szczytów naw bocznych poprzecznych do osi kościoła na miejscu równoległych do osi. Ponadto utracone zostały oryginalne maswerki okienne, a fryz nad prezbiterium i nawami został odnowiony. Więcej średniowiecznych detali architektonicznych, zwłaszcza związanych z systemem podtrzymywania sklepień, przetrwało we wnętrzu kościoła. Spośród pierwotnego wyposażenia zachował się gotycki krucyfiks z XIV wieku, późnogotyckie figury świętych z 1512 roku, pochodzące z dawnego gotyckiego ołtarza, oraz wczesnogotycka chrzcielnica. Elementem unikalnym i bardzo interesującym jest konstrukcja belkowa wewnątrz wieży, stanowiąca rusztowanie dla dzwonów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kubicki D., Gotyckie świątynie powiatów koszalińskiego i kołobrzeskiego, Pelplin 2001.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.