Historia
Kościół Najświętszej Marii Panny w Kościelniach Średnich (Mittel Steinkirche) zbudowany został najpewniej w pierwszej połowie XIII wieku, najwcześniej w drugiej ćwierci tamtego stulecia a najpóźniej około jego połowy. Wzmiankowany był w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1335 roku jako „ecclesia lapidea” – kościół kamienny. Przebudowywany był w 1454 roku w stylistyce późnogotyckiej. W latach 20-tych XVI wieku kościół dostał się do rąk protestantów, by w roku 1654 roku powrócić we władanie katolików. Nowożytne prace naprawcze i modernizacyjne prowadzono w połowie XVIII stulecia, kiedy to powiększono otwory okienne i wstawiono chór organowy. Początkowo kościół funkcjonował jako parafialny, następnie jednak został zamieniony na filię parafii w Uniegoszczy, zaś w roku 1861 został podporządkowany parafii w Leśnej. W XIX wieku dostawiono do niego zakrystię i kruchtę. Uszkodzony w 1945 roku i nieużytkowany popadł w ruinę. Prace zabezpieczające wykonano dopiero w 2001 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono w centrum osady, w dolinie meandrującej po zachodniej stronie rzeki Kwisy, przy skrzyżowaniu dwóch traktów przecinających niegdyś osadę: biegnącego na osi północ – południe gościńca z Lubania do Leśnej oraz bocznej drogi prowadzącej na wschód do Grodnicy. Świątynię usytuowano na owalnej działce otoczonej murem, który ogradzał i zabezpieczał przed zwierzętami przykościelny cmentarz.
Kościół powstał jako budowla orientowana względem stron świata, zbudowana z łamanego kamienia polnego oraz z lekko obciosanego piaskowca (wykorzystanego w ościeżach okien). Początkowo składał się z prostokątnej nawy o wymiarach 12,2 x 10,5 metra, czworobocznego, prawie kwadratowego prezbiterium o wymiarach 5,2 x 5 metrów i przylegającej do niego od wschodu półkolistej absydy. Od zachodu prawdopodobnie w XV wieku dostawiona została smukła, czworoboczna w planie, usytuowana na osi wieża.
Wewnątrz pierwotnie zarówno nawę jak i prezbiterium przykrywał drewniany strop. Około 1454 roku prezbiterium zostało zwieńczone sklepieniem gwiaździstym. Ościeża okienne apsydy wskazywałyby na to, iż kościół posiadał pierwotnie staranną kamieniarkę dekoracyjną. Późnoromańskie okna były niewielkich rozmiarów, obustronnie rozglifione i półkoliście zamknięte, przy czym wschodnie okno apsydy wyróżnione było guzami umieszczonymi wokół ościeży. Przypuszczalnie w XV wieku część z okien wymieniona została na większe okna ostrołuczne, w celu zwiększenia ilości światła słonecznego, zwłaszcza w nawie.
Stan obecny
Kościół jest uznawany za jeden z najcenniejszych zabytków regionu, lecz pomimo tego znajduje się w stanie niezadaszonej ruiny. Zachował się pierwotny, nienaruszony układ przestrzenny, przy czym północne przybudówki są dodatkami nowożytnymi. Wszystkie otwory okienne i drzwiowe zostały przekształcone, za wyjątkiem jednego romańskiego okna apsydy. Z pierwotnych detali architektonicznych zachowały się gzymsy u nasady łuku tęczowego między nawą a prezbiterium. Zachowało się również, choć w zrujnowanym stanie, sklepienie gwiaździste z połowy XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krawiec I., Rustecka M., Włochyński L., Romański kościół p.w. NMP w Kościelnikach Średnich. Badania i rozważania na temat kierunków ewentualnych ingerencji konserwatorskich [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Badania oraz adaptacje budowli sakralnych i obronnych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2019.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław 1994.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.