Historia
Kościół Najświętszej Marii Panny w Kościelnikach Średnich (niem. Mittel Steinkirche) zbudowany został najpewniej w pierwszej połowie XIII wieku, najwcześniej w drugiej ćwierci tamtego stulecia a najpóźniej około jego połowy. Wzmiankowany był po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1335 roku, kiedy to w inwentarzu dziesięciny nuncjusza Galhardusa de Caneribius określony został jako „ecclesia lapidea” – kościół kamienny. Pod koniec XIV wielu lub na początku XV stulecia do kościoła dobudowano gotycką wieżę. Kolejne przebudowy prowadzono w stylistyce późnogotyckiej około 1454 roku, co miało zostać udokumentowane datą umieszczoną na sklepieniu prezbiterium.
W latach 20-tych XVI wieku kościół dostał się do rąk protestantów, by w roku 1654 roku na fali kontrreformacji powrócić we władanie katolików. Nieco wcześniej, w 1629 roku, założony został nowy hełm wieży, co udokumentowano umieszczając na nim chorągiewkę z datą. W stylistyce barokowej nowożytne prace naprawcze i modernizacyjne prowadzono w połowie XVII stulecia, kiedy to powiększono otwory okienne i wstawiono chór organowy. Zapewne najpóźniej wówczas wymienione zostało średniowieczne wyposażenie budowli.
Początkowo kościelnicki kościół funkcjonował jako parafialny, następnie jednak został przekształcony na filię parafii w Uniegoszczy, zaś w roku 1861 został podporządkowany parafii w Leśnej. W XIX wieku dostawiono do niego nową zakrystię i kruchtę, a także podwyższono wieżę. Co najmniej dwukrotnie prowadzono prace remontowe i modernizacyjne. Uszkodzony w 1945 roku i nieużytkowany, zabytek popadł w drugiej połowie XX wieku w ruinę. Prace zabezpieczające wykonano dopiero w 2001 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono pośrodku osady, w dolinie meandrującej po zachodniej stronie rzeki Kwisy, przy skrzyżowaniu dwóch traktów przecinających niegdyś wieś: biegnącego na osi północ – południe gościńca z Lubania do Leśnej oraz bocznej drogi prowadzącej na wschód do Grodnicy. Świątynię usytuowano na owalnej działce otoczonej murem, który ogradzał i zabezpieczał przed zwierzętami przykościelny cmentarz. Teren wokół kościoła otoczony był również przez rów o funkcji fosy.
Kościół powstał jako budowla orientowana względem stron świata, zbudowana z łamanego kamienia polnego, otoczaków oraz z lekko obciosanego piaskowca (wykorzystanego w ościeżach okien). Początkowo składał się z prostokątnej nawy o wymiarach 12,2 x 10,5 metra oraz czworobocznego, prawie kwadratowego prezbiterium o wymiarach 5,2 x 5 metrów, prezentował więc formę typową dla późnoromańskiej wiejskiej budowli sakralnej. Około połowy XIII wieku od wschodu do prezbiterium przystawiono półkolistą apsydę, która nie została przewiązana ze starszymi murami. Od zachodu prawdopodobnie w XIV lub XV wieku dostawiona została smukła, czworoboczna w planie wieża o lekko przekrzywionej osi. Prawdopodobnie w późnych latach XV wieku po północnej stronie prezbiterium dostawiono zakrystię.
Ościeża okienne kościoła posiadały pierwotnie staranną kamieniarkę dekoracyjną. W okresie późnoromańskim były niewielkich rozmiarów, obustronnie rozglifione i półkoliście zamknięte, przy czym wschodnie okno apsydy wyróżnione zostało przypominającymi muszle guzami umieszczonymi wokół ościeży. Oprócz niego apsydę doświetlały dwa okna boczne. W prezbiterium jedno okno znajdowało się w ścianie południowej, a w nawie pod dwa od północy i południa. W XV wieku część z okien romańskich wymieniona została na większe okna ostrołuczne, w celu zwiększenia ilości światła słonecznego. Zmianę tą przeprowadzono w południowej ścianie nawy, podczas gdy w północnej ścianie pozostawiono w XV wieku jeszcze okna romańskie. Możliwe, iż gotyckie okno umieszczono też w południowej ścianie prezbiterium.
Wejście do kościoła pierwotnie znajdowało się pośrodku ściany południowej nawy, ewentualnie pośrodku ściany zachodniej. Mogły też funkcjonować obydwa portale. Po dobudowaniu wieży połączona została ona z nawą. Z zewnątrz do wieży początkowo wchodziło się po drabinie przez otwór na poziomie piętra. Wewnątrz kościoła pierwotnie zarówno nawę jak i prezbiterium przykrywał drewniany strop, ewentualnie w prezbiterium funkcjonowało romańskie sklepienie krzyżowe. Około 1454 roku prezbiterium zostało zwieńczone sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym. Jego żebra wyprowadzano wprost ze ścian, bez żebra przewodniego i żeber przekątniowych w środkowej części sklepienia. Ponadto w okresie gotyku pod posadzką południowo – zachodniej części kościoła utworzono kryptę, dostępną wejściem jedynie z zewnątrz.
Stan obecny
Kościół jest uznawany za jeden z najcenniejszych zabytków regionu, lecz pomimo tego znajduje się w stanie prowizorycznie zadaszonej ruiny. Zachował się pierwotny, nienaruszony układ przestrzenny, powiększony o północne przybudówki, które są dodatkami nowożytnymi (gotycka zakrystia nie zachowała się). Wszystkie funkcjonujące dziś otwory okienne i drzwiowe zostały przekształcone, za wyjątkiem jednego romańskiego okna apsydy. Zachowało się natomiast zamurowane jedno okno romańskie w ścianie południowej i dwa w ścianie północnej nawy, zaślepione już w okresie gotyku. W ścianie południowej przetrwały również relikty okna XV-wiecznego. Z pierwotnych detali architektonicznych zachowały się gzymsy u nasady łuku tęczowego między nawą a prezbiterium. Widoczne jest również, choć w zrujnowanym stanie, sklepienie gwiaździste prezbiterium z połowy XV wieku. W zakrystii pozostała zamurowana gotycka wnęka liturgiczna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krawiec I., Dzieje budowlane kościoła pw. NMP w Kościelnikach Średnich w świetle pomiarów inwentaryzacyjnych i badań architektonicznych, „Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce”, 4/2021.
Krawiec I., Rustecka M., Włochyński L., Romański kościół p.w. NMP w Kościelnikach Średnich. Badania i rozważania na temat kierunków ewentualnych ingerencji konserwatorskich [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Badania oraz adaptacje budowli sakralnych i obronnych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2019.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław 1994.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.